Саченко Борис
Карчоўнiк (на белорусском языке)
Барыс Сачанка
Карчоўнiк
Напачатку была казка. Казка пра тое, як чалавек прадаў чорту душу i з дапамогай нячыстай сiлы нажыў вялiкiя багаццi, займеў усё, чаго прагнуў, хацеў, i калi, здавалася, сама б жыць i радавацца... Словам, прыйшоў чорт i пачаў патрабаваць аддаць тое, што чалавек яму прадаў - душу... Казка была доўгая, яе расказваў Петрыку ў адзiн з шарых асеннiх вечароў, седзячы на печы, дзед Максiм...
Дзеда забiлi немцы. Ён памкнуўся быў ратаваць сабаку, Рэкса, па якiм, увалiўшыся ў двор, пусцiлi чаргу з аўтамата чужынцы, калi той з брэхам адчайна кiнуўся на iх, хочучы няйнакш стрымаць, не пусцiць. Кулi прашылi дзеду грудзi, перабiлi ногi, i ён, не ўстояўшы на ганку, упаў, звалiўся проста тварам у снег...
Сабаку, упрогшыся ў саматужкi, мацi завезла ў той жа дзень некуды ў лес i закапала. А дзед, нейкi аж занадта суровы, з нежывымi, ашклелымi вачыма i складзенымi на грудзях касцiстымi, жылiстымi рукамi, нерухома ляжаў на лаве яшчэ вечар i ноч, пакуль не змайстравалi яму са свежых габляваных дошак дамавiны, не палажылi яго туды i не павезлi на могiлкi. Там, на пагорку, пад старою карыстаю сасною, дзеда пахавалi, паставiўшы на яго магiле высокi дубовы крыж...
У хаце i на двары адразу ж пацiшэла. Не гаўкаў, не званiў ланцугом, сюды-туды бегаючы, гойсаючы, Рэкс, не кашляў, не гаварыў сам з сабою, седзячы на печы цi сноўдаючыся па хаце, дзед. Ды i мацi неяк пазмрачнела, сцялася - не смяялася, не спявала, як, бывала, раней. Рабiла ўсё, нават размаўляла, цiхенька, быццам хворая. I плакала, плакала - шкада ёй было i дзеда, свайго бацькi, i сабакi Рэкса. Прывыклi ж, без iх сям'я была няпоўная. А тут, як на тое, яшчэ завея ўсчалася, да такая, што свету божага не стала вiдаць. У комiне быццам чэрцi пасялiлiся - выла, гуло, гiгiкала, свiстала, падкiдала ўюшку. Ды i на двары, за хатаю, ведзьмы баль спраўлялi - лiха ведае што рабiлася вiхурыла, несла снегам, мяло, засыпала сцежкi-дарожкi. Выйсцi па патрэбе за хлеў i то не заўсёды ўдавалася. З ног збiвала, холадам да самых касцей працiнала, ледзянiла. Давялося ўнесцi ў хату ражку...
I так сумна, нецiкава жылося аж да самай вясны, пакуль сонца не пачало зазiраць у вокны, снег не растаў...
З прыходам вясны, цяпла зачасцiлi ў вёску немцы. Прыедуць, згоняць людзей да сельсавета - ён называўся ўжо воласцю, аддадуць розныя распараджэннi, загады - i паедуць. А калi распараджэннi i загады пачалi не выконвацца, парушацца, немцы не на жарт раззлавалiся - узялiся палохаць, страшыць людзей, а потым i страляць, вешаць. I людзi, каб не трапiць пад кулi цi на вiсельню, не чакалi больш дома немцаў, не сядзелi ў хатах, а як толькi чулi, што едуць ворагi, уцякалi хто куды, шылiся ў балоты, альсы, лясы - яны, на шчасце, акружалi вёску з усiх бакоў. I не выходзiлi ўжо адтуль, не вылазiлi, пакуль не ад'язджалi чужынцы. А ўжо тады, часцей за ўсё пад вечар, як цямнела, змяркалася, кiравалiся, кралiся да сваiх хат...
Неяк, уцякаючы ад немцаў, Петрык адстаў ад людзей i нават ад мацi. Балота, лазняк яму перашкодзiлi. Убiўся быў у такую гушчэчу, заглуш, што не пралезцi. Паспрабаваў крычаць, але тут жа спахапiўся, апомнiўся: немцы ж могуць пачуць... Сяк-так выбраўся на сухое, на лес... Але... Нiкога з аднавяскоўцаў там ужо не было, нават след прастыў. Заплакаў у роспачы...
Мацi вучыла яго: калi здарыцца нешта падобнае - адстанеш цi адзiн астанешся, каб не губляўся, шыўся ў лазняк, у балоты. I Петрык, успомнiўшы матчын наказ, не пайшоў на лес шукаць людзей, а вярнуўся назад, у лазняк, у балота. I не астаўся там з краю, а пашыўся ў выгары. Вада там была халодная, аж ногi зводзiла. Ды i глыбока, да самых пахаў, шыi, месцамi даходзiла. Пагрэбаўшыся мiж карчоў i купiн i змарыўшыся, Петрык, як толькi ўбачыў паваленую, вывернутую з карэннем старадрэвiну, дабраўся да яе i залёг.
"Далей не папаўзу, - вырашыў. - Схаваюся за камель. Цi за каранi, голле".
Так i зрабiў. Але... Што гэта? Раптам зачаўкала багна, заплюхала вада пачулiся няйнакш чыесьцi крокi. Падняў галаву. I... убачыў нечакана для сябе немца - ён, наставiўшы перад сабою аўтамат, у касцы, накiнутай на плечы плямiстай плашч-палатцы, цыбаў асцярожна па вадзе проста на яго, Петрыка. У страху i як бы нейкiм здранцвеннi пашыўся блiжэй да вываратня. I там, у зараснiках травы i малiннiку, стаiўся, прыпаў усiм сваiм целам да камля.
Немец iшоў i iшоў, наблiжаўся i наблiжаўся да яго, Петрыка. Крок, яшчэ крок... Вось ён спынiўся, пастаяў, паглядзеў, цi няма нiдзе нiкога, i зноў цыб, цыб...
Аж потам халодным абдало Петрыка. "Што рабiць?" Кiнуцца ўцякаць адсюль? Але куды? Дый немец убачыць жа, паласне з аўтамата. Як па Рэксу. Як па дзеду... I ля вываратня быць, чакаць, калi немец падыдзе зусiм блiзка, убачыць... Таксама ж...
Немец не збочваў - цыбаў i цыбаў, наблiжаўся i наблiжаўся. Ужо ён, Петрык, бачыў яго доўгi кручкаваты нос, вялiкi губаты рот...
I тут раптам адбылося неверагоднае, цуд нейкi, дый годзе. З-пад вываратня выпаўзла нешта жывое. Рыжае, вёрткае, рухавае. З востранькай, як у мышкi, пыскай, жвавымi хiтрымi вочкамi, загнутымi касцiстымi рожкамi, вiлястым куртатым хвосцiкам... I худое-худое.
- Не бойся мяне, хлопчык, - сказала, шапнула яно цiхенька, лагодненька. Я - Карчоўнiк. Iнакш - чорцiк, што жыве ў карчах. Хi-хi, хе-хе... - засмяялася яно.
Успомнiў Петрык - расказваў яму пра такiх калiсьцi дзед Максiм.
- Што табе трэба ад мяне? - насцярожыўся Петрык, халадзеючы ад жаху - мала таго што немец цыбае, iдзе проста на яго, дык яшчэ i нячысцiк гэты, Карчоўнiк, аб'явiўся.
- Душа твая, - сказаў гэтак жа цiхенька, лагодненька нячысцiк. I губы свае - сiнiя, тонкiя - аблiзаў.
- Купiць яе хочаш? - паглядзеў проста ў вочы чорту Петрык.
- Ага, - пакруцiў куртатым хвосцiкам чорт.
- Не ўдасца, - рашуча хiтнуў галавою Петрык i перавёў вочы на немца, якi раптам зноў спынiўся, застыў, быццам пачуўшы галасы, няйнакш прыслухаўся.
- Не ўдасца, кажаш? Хi-хi, хе-хе, - захiхiкаў, засмяяўся дробна, нядобра нячысцiк. - I купляць не давядзецца, дарма забяру...
- Як гэта - дарма? - здзiвiўся Петрык, бо ведаў, чуў ад дзеда: чэрцi проста так, дарма, душу не бяруць, а купляюць.
- Хi-хi, хе-хе, - хiхiкаў нячысцiк. - Вельмi проста. Вось немец цябе зараз згледзiць i стрэлiць. I я... Хi-хi, хе-хе... Забяру тваю душу. Так, дарма. Яна ж, твая душа, немцу, можа, не трэба...
Немец зноў пайшоў, пацыбаў. I быў ужо зусiм-зусiм блiзка. Нават дыханне яго - цяжкае, стоенае, насцярожанае - чуў Петрык. I быццам бачыў яго, Петрыка. Ва ўсякiм выпадку так здалося Петрыку, калi ён падняў галаву, паглядзеў на немца.
- Ну дык як? - шаптаў, не адставаў нячысцiк. - Жыць астанешся... Я праганю немца, не заб'е ён цябе... Мацi знойдзеш. Вернешся дадому, у вёску. Канца вайны дачакаешся... У школу пойдзеш... Станеш вядомым чалавекам. Будзеш жыць так, што зайздросцiць табе будуць...
- А далей? - скрозь зубы працадзiў Петрык.
