- Ты на сястру надта падобная.
- Так, - згодна кiўнула Агна, - толькi я на дзесяць гадоў пазней нарадзiлася. Бацька жартам дакараў мацi, што аднолькавых дзевак нараджае.
Войшалк ведаў, што ейны бацька, яцвяжскi князь, загiнуў у бiтве з мазурамi. I мацi тады ж забiлi пры аблозе iхнага гарадзiшча. Вiдаць, i Агна пра гэта прыгадала, i гутарка абарвалася. Ды i пра што распытваць чалавека, якога заклiкаў у дарогу смутак...
У горадзе Войшалк найперш паехаў да магiлкi мацi каля царквы. Тут ён апусцiўся на каленi i пераказваў свае раскаяныя словы, узгадваючы дзень, калi замест капца, цяпер зарослага травой, тут зеўрала яма i шамацелi аб дамавiну развiтальныя жменькi зямлi. Тады i князь Мiндоўг тут сумаваў. А заўтра будзе стаяць над магiлай другой жонкi. Усё праходзiць, падумаў Войшалк, праўда ў Бiблii напiсана. Адпакутавала сваё мацi. Адпакутавала сваё на гэтым свеце i Марта. Што ў яе на сэрцы рабiлася, калi князь Мiндоўг яе мужа забiваў? Сам удавой зрабiў, сам жонкай назваў. Цяпер сам пахавае. А цi любiла яго Марта? Цi прыцярпелася? Цi першага мужа цярпела? А можа нi першага, нi другога не любiла, а толькi дзетак сваiх, Рэпiка i Руклю. Сыноў яна ў сваiм улоннi вынасiла, у пакутах нарадзiла, а што муж? За першага бацькi аддалi, другi гвалтам узяў. Цяпер ён зноўку ўдавец, толькi ўжо стары...
Шкада стала Войшалку бацьку i двух сваiх малалетнiх братоў, i ён пайшоў у замак сказаць кожнаму словы суцяшэння.
Яму падказалi, што бацька ў каменнай вежы. Па стромкай лесвiцы Войшалк падняўся на другi паверх.
У князевым пакоi панавалi сырасць i змрок. Дзве байнiцы ў таўшчэзнай сцяне былi зачыненыя аканiцамi, праз трэцюю цадзiлася цьмяным промнем святло шэрага дня, а з чацвёртага боку аддзяляла пакой ад сходаў дубовая сцяна з непраломнымi акаванымi дзвярыма. Князь Мiндоўг сядзеў за сталом са сваiм радцам, разанцам Астапам. "Спачуваю табе, бацька, - сказаў Войшалк. - Шкада мне тваю жонку". Князь уздыхнуў i пачаў расказваць, як раптоўна Марта сканала. "Яна i хацела так, - казаў ён, - Заўсёды гаварыла: добра б памерцi ходзячы, а лежачы, у доўгiх пакутах, не хачу". - "Ходзячы лепш, - пагадзiўся Войшалк, ды не час ёй быў памiраць". - "Жыць ды жыць, - кiўнуў Мiндоўг, - але ж вось як у сечы: раз - i няма чалавека. Размаўлялi, валасы расчэсвала, спаць збiралася, i раптам гукнула: "Рэпiк!" - i ўсё, адышла, толькi сэрца адлiчвала апошнiя хвiлiны". - "У смерцi не спытаешся, - задуменна адгукнуўся Астап. - На дварэ бабiна лета прамiнула, а яна сваё бабiна лета не пражыла. У прыгожых нядоўгi век".
- Сястра яе прыехала, - паведаў Войшалк, пакiдаючы без увагi цьмяныя словы разанца.
- Гэта добра, - сказаў князь. - Дажджом ехала. Бачыш, i неба плача, шкадуе Марту...
Размова на гэтым вычарпалася. Размаўляць пра нешта iншае было не да месца, ды i не было пра што. Чым заняты i заклапочаны Войшалк у манастыры, Мiндоўга не цiкавiла, i нашто яму было пытацца. I Войшалк не спытаў пра бацькавы справы. Вярнуўся з наезду жывы, прывёў палон, пабольшыў табун, набiў каморы лупамi - усё як раней. Калi ёсць што на сэрцы - сам паведае. Абодва спусцiлiся ўнiз i пайшлi ў пакой, дзе ляжала нябожчыца.
5
Пад вечар выпала хвiлiна, калi на кухнi сышлiся разам Мiндоўг i тры браты. Рэпiк i Рукля тужлiва пазiралi на пустое месца побач з бацькам, дзе звычайна садзiлася мацi. Гэтая незанятая частка лаўкi цяпер азначала разбурэнне iх гнязда, нейкую сiлу, супроць якой усе былi бяссiльныя, пралом, з якога цягнула холадам i смуткам. Войшалку было тужлiва, што ягоныя браты - далёкiя ад яго падлеткi: ён нават не можа памалiцца разам з iмi аб вечным спачыне iх мацi. З бацькам яго разлучаюць розныя, як святло i змрок, жаданнi i справы. I нiколi яны, чацвёра, нават калi скажуць адны i тыя ж словы, не зразумеюць адзiн аднаго. Пэўна, i ўбачыцца зноў iм наканавана на чыiмсьцi наступным пахаваннi. А Мiндоўг, пазiраючы на трох сваiх сыноў, пра iх не думаў, а сумаваў аб жонцы: цi даўно Марта кармiла тут яго i дзяцей, а цяпер ляжыць i па ёй галосяць. Князь прыгадаў, што яе сястра ўвесь дзень няетая, i паслаў Рэпiка па цётку. Хутка ўвайшла Агна, i апынулiся яны ўсёй раднёй разам, толькi дачкi князя Мiндоўга, роднай сястры Войшалка, не было з iмi, але яна i не магла прыехаць на пахаванне з далёкага Холма. Села Агна на краi стала, але неяк адразу паменшала суму, нiбы аднавiўся на кароткi час неабходны чын жыцця. Агна прамаўляла: "Ты паеш, Рэпiк! Падсiлкуйся, Рукля!", i голас яе гучаў падобна да голасу Марты.
Войшалк прыкмецiў, што i бацька падбадзёрыўся.
- Дзе пахаваеце? - падступiўся ён да важнай для сябе справы.
- Ну дзе, каля царквы, - адказаў князь. - Марта хацела блiжэй да царквы. I калi апошнюю волю шаптала, не забылася наказаць.
- А што, - здзiвiўся Войшалк, - была апошняя воля?
Мiндоўг чамусьцi пакрыўджана паглядзеў на яго i кiўнуў.
- А пра што казала сястра? - спыталася Агна.
- Яшчэ не час выконваць, - адказаў князь. - Вы не пытайцеся. Сам скажу, калi час надыдзе.
- Калi ж надыдзе? - зацiкавiўся Войшалк, адчуваючы ў бацькавых словах затоеную небяспеку.
- Заўтра! - вычарпальна i незадаволена, нiбы дакраналiся да ягонай святынi, сказаў князь.
Усе памаўчалi, нiбыта не выяўляючы сваёй цiкаўнасцi да таямнiцы.
- Мазураў нiкога не вызвалiш у памяць Марты? - не забыўся Войшалк на свой абавязак.
- Пры чым яны да яе? - адхiлiў такую магчымасць Мiндоўг. - Няхай парадуюцца, што накормяць, калi што застанецца.
У Войшалка iншых пытанняў не было, i зноў усе сядзелi моўчкi.
- А ведаеце, - вырашыла парушыць журботнае маўчанне Агна, - мне Веда жыццё аднойчы ўратавала. Гадоў пяць цi шэсць мне было. У малiннiку гадзюка падпаўзла i ўкусiла. Тады Веда кавалак шчыкалаткi з ранкай змяiнай зубамi, як абцугамi, выдрала, на ўсё жыццё рубец застаўся, напамiнак ад яе пра выратаванне. А мне страшна было, ведала, што ад гадзюкi памерцi можна. А Веда атручанай крывi набярэ рот i на траву выплюне. Усе яе потым хвалiлi, а мяне, калi ачуняла, мацi пабiла, каб пад ногi глядзела...
- I мяне ратавала, - адгукнуўся Мiндоўг. - Чуццё мела на злыдняў. Едзем якой дарогай, а на раздарожжы яна кажа: нельга, князь, направа ехаць, бяда там чакае. Пасылаю кметаў разведаць - сапраўды, засада затоiлася. А калi была вайна з Данiлам Галiцкiм, i ганялiся за намi русiны i Ердзiвiл-нябожчык, дык, ведаеце, як мы цябе, Рэпiк, i цябе, Рукля, ратавалi? Я наперадзе з мечам, яна ззаду, вас абодвух пад пахi, павады ў зубах, яшчэ i молiцца, каб конь нагi не зламаў. Не ўсякi кмет так паскача... I няма яе. Ужо не паскача. Хоць бы хто мне сказаў, што гэта такое - смерць. Жыве чалавек, кахае, пяе, клапоцiцца - i некуды адыходзiць. Куды? Толькi ты не кажы, - спынiў ён Войшалка, прыкмецiўшы жаданне таго нешта патлумачыць, - ведаю я пра нябёсы вашыя, рай, грахi i святых. Толькi ўсё гэта з чужых словаў пераказваюць, на ўласныя вочы нiхто не бачыў, нiводзiн чалавек адтуль назад не прыйшоў. Што ў нашай дзедаўскай веры, што ў вашай, што ў немцаў - усе роўны век жывуць i аднолькава памiраюць. А куды потым? Цi ўбачымся калi? Марта верыла, што ўсе сустракаюцца там, наверсе. Цяжка гэта мне ўявiць, ды хачу, каб гэтак было. Можа, i мы з ёй там убачымся... Ну добра, - абарваў сябе князь, - на памiнках усё прыгадаем. Хлопцам трэба хоць крыху адпачыць...
Агна выйшла разам з дзецьмi.
Войшалк i Мiндоўг засталiся за сталом. Абодва зноў доўга маўчалi, i моўчкi разышлiся. Мiндоўг пайшоў сядзець пры Марце, а Войшалк у камору - саснуць.
Здавалася Войшалку, што як ляжа на салому, дык адразу правалiцца ў сон, а прылёг - не йдзе сон. Прывiдзелася Марта з цягучай невядомасцю сваёй апошняй волi, а ўслед пачалi паўставаць у памяцi вобразы людзей, якiя даўно сканалi. Чамусьцi ён пачаў лiчыць iх, загiнаючы пальцы, i гэты лiк, узрастаючы, пераходзiў з рукi на руку, пакуль не збiўся. Ён успамiнаў iх i дзiвiўся, што пра некаторых прыгадвае ўпершыню пасля iхнай смерцi, а iх ужо гадоў дзесяць цi болей як няма. Некаторых i згадваць не мелася падставы - некалi прайшлi яны каля яго цi хвiлiну скакалi побач, i нiколi нiводнаму з iх ён не сказаў анi слова, але вось зараз iхныя твары выразна паўставалi з мiнулага. Нашто яны абудзiлiся? Нашто прыйшлi ў гэты начны час i стаяць перад вачыма - нi яго сябры, нi ягоныя ахвяры?
Узгадаўшы пра сяброў, ён i ўбачыў iх - iнакаў Паланецкага манастыра, дзе правёў тры гады. Першы год было цяжка перажыць - няпроста з князёў у манахi навяртацца. А прыйшлося зведаць гэтакую навуку. Закладнiкам пакiнуў яго ў сябе князь Данiла Раманавiч пасля прайгранай Мiндоўгам вайны. Мiндоўг саступiў Наваградак ягонаму сыну Раману, а Ваўкавыйск i Слонiм, яго, Войшалка, удзелы, таксама Раман узяў. Лiчылася толькi, што над Раманам князь Мiндоўг вяршэнствуе, а на справе давялося князю Мiндоўгу тры гады ў родных Ашмянах i Вiльнi сядзець. I сястру тады аддалi за Раманава брата Шварна. I раней не надта разумны, стаў Раман гэткi ганарлiвы, што пашлюбаваўся з аўстрыйскаю герцагiняй i ў нейкi Нейбург да сваёй жонкi ад`ехаў. Як апошнi дурань - у прымы. Ды нядоўга прымака, якi прагне паваладарыць, там цярпелi, ладзiлiся забiць, i мусiў ён разам са сваёй немкай уцякаць у Наваградак.
Ды ўжо тут княгiню з iмем Гертруда, з нямецкiм крыжам, ды з аддзелам крыжацкай аховы прыняць не захацелi. I князь не тутэйшы, i жонка з чужыны - з чаго ж iм кланяцца? Тут за час ягонай аўстрыйскай вандроўкi князь Мiндоўг узмацнiўся. Рамана адразу паланiлi i трымалi ў каморы, пакуль Данiла сына не выкупiў. Не пайшлi на карысць князю Раману чужыя ўдзелы. А для яго, Войшалка, з Божае волi, лiха дабром абярнулася. Блага было ў манастыры першы год, але прасвятлiў яго старац Пархомiй. Шырокi свет вачам адкрыўся. I пыха знiкла: на досвiтку з iнакамi ўставаў, i малiўся, i двор мятлой падмятаў, i дровы для печы з лесу на спiне цягаў, а перапiсваць з святых кнiг за шчасце сталася. I за тры манастырскiя гады адзвычаiўся ад княскае хлуснi. У скiце не схлусiш няма каму. Зiрне табе ў вочы Пархомiй - скрозь зямлю правалiцца ахвота, калi схлусiў, скура гарыць ад сораму. А тут брыдка ад бацькавых хiтрыкаў. З веры ў веру скача, як па купiнах лiс за падраненай качкай. Чаму, пытаеш, бацька, ты зноў у дзедаўскiя звычаi? А таму, што рыцары падманулi, узялi больш супроць дамовы. Добра, ваюй з iмi, але нашто Хрыста выракацца? Немцы ж не выракаюцца, i палякi таксама, i русь валынская. Адзiн князь Мiндоўг. Не, трэба, маўляў, iнакш жамойць не падтрымае. I яцвягi, i прусы. А куды ж яны падзенуцца, гэтыя жамойты, яцвягi ды прусы? Надыдзе час - i яны хрост прымуць, не маюць iншага выйсця, усе вакол iх прынялi. Бо ў крыжы праўда i сiла. Выракся, i што, лепш стала? Прыйдзе Божае Нараджэнне - зноў мужыкi замест замiлавання, замест шчырай малiтвы перад крыжам, начэпяць на свае морды ўсялякiя там казлiныя, мядзведжыя лiчыны, кажухi вывернуць - i з торбамi па дварах будуць бадзяцца, рознае глупства пра Каляду спяваць. Вось i ўся дзедаўская вера. Жылi ў цямрэчы i колам iх толькi з цямрэчы выганiш...
