Nixen in Rus waren Ertrunkene Frauen oder Kinder, die befor Baptisierung starben. Von ihnen, die nicht ihnen gelenkte Zeit gelebt hatten und darum Beleidigung fuhlten, erwartete man Ubel, aber auch Hilfe, weil man sie, die Verwandten oder ehemalige Nachbarinnen, fur eine Art von Hexen, Zauberinnen hielt. Sie sollen Macht iiber Wetter haben (Regen ausfordern) und mit der Eiche, dem Baum Peruns, verbunden sind. Im Brauche des «HerumťMiren der Nixe» oder «Abschied mit Nixe», «Geleit der Nixe» Menschenopfern widerspiegelt wurden, wo die Zauberin oder eine andere Frau zum Gott geschickt wurde — als eine Fiirsprecherin fur Leute aus ihrem Dorf vor dem Gotte.
Manche andere Figuren wurden auch verabschiedet — auf Masleniza (Fastnachtswoche, im friihen Friihling) der Balg «Masleniza», bei Stidslawen Mara oder Mařena, auf den Tag Iwans des Táufers (Sommersonnenwende) die Figur «Kupalo», usw. Von Prof. Propp bemerkte Gemeinschaft einer Reihe von Komponenten der Ritus dieser Feste ist sehr wichtig, aber sie ist durch die Gemeinschaft der baiierlichen Arbeiten kaum erklárbar: die Jahreszeiten sind doch verschieden. Aller Wahrscheinlichkeit nach die Gemeinschaft muB durch Herleitung einer Fest von den anderen oder anderer. Die Fastnachtswochenritus, mit Aufheben und Abrollen eines Feuerrads, ist mit der magischen Sicherstellung des Herabsenkens der Sonne vom hóchsten Punkt auf der Ekliptik verbindbar und entspricht der Sommersonnenwende, nicht dem Friihlingsaufheben der Sonne zu diesem Punkt. Aber das Feiern desIwans Kupalo, das in der Ukraine und Belorussia erhalten ist, demgegeniiber in eigentlich russischen Lándern mit christlichen Fasten verdrángt ist. Bevor Sommerfastenzeit dieses umgesidelte Feiern hat eben Masleniza (Fast- nachtswoche) gebildet, die es in der Ukraine und Belorussia nicht gibt.
AuBer diesem Ritus die Kupalo Fest wird mit Elementen des Kultes Peruns und mit intensiver Sexualitát gefullt: «Kupalo» ist nicht vom Wort «kupati» (baden) gebildet, sondern gehórt zum Wortnest «sovokuplenie» (coitus). «Kupalo» ist kein Name, sondern ein Beiname, eine Epiclese Peruns. Noch mehr áuBert sich die Erotik in «Jarilki», «Abschied mit Jařilo», was auch verdrángte aus ihrem Platz Bráuche desselben Komplex erscheint, und die itiphallische Figur des Jařilo kommt als eine andere Epiclese Peruns (die mit seinen sexuálen, paarung- und heiratmachende Funktionen verbunden sind). «Jařilo» ist vom Werb «jariti» («erregen», «aufegeregt werden») gebildet.
Also unter diesen nach Bestand heidnischen, aber spáten Novationen erweist sich die urspriingliche heidnische regelmeBige Fest «Abschied mit Perun», die sein Verderben, seinen Tod markiert und nach Kalenderplatz mit der Sommersonnenwende zusammenfállt. Anscheinend die in der Chronik beschriebene Umsturzung des Idols von Perun (Verpriigeln Idols von zwólf Mánner, Beweinung von anderen, FlóB iiber Wasser) war in der Tat unver- standene von Chronisten Beschreibung der regelmáBigen Abschied mit Perun zur Zeit der Sommersonnenwende.
Der Gedanke liegt nahé, daB als es den Abschied gab, soli es auch das Emfangen geben — alljáhrliche Erscheinung Peruns, sein Geburt. Tatsáchlich, im gegeniiberliegenden Punkt der Kalenderskala, auf dem Platz der Wintersonnenwende, gibt es im Volkskalender mehr als eine Woche vóllig heidnischer Feste — «Swjatki» (Weinachtszeit bis zum Dreikónigsfest). Bei Siidslawen ist diese Fest mit Verehrung einer Eichenklotz gekennzeichnet, die «Badnjak» genannt ist. Dem Klotz Attribute eines anthropomorphen Gottheit zugeschrieben sind, eines Alten, und gleichzeitig ein junge Bozhič erscheint, dem Name nach, ein Sohn des «Bog» (des Gottes). Bei Russen wurden dann Spiele von «rjazhenye» (Verkleideten) durchgefuhrt, unter denen besonders «Spiele mit Umrun» bemerkbar sind («Umrun» — ein Tote). Ein Tote, der von Verkleideten gespielt wurde, wurde durch ausgesprochen sexuale Handlungen wiederbelebt. Zur Zahl dieser Handlungen gehórt Masturbation und Fellatio. Daran wurden Mádchen des Dorfes erzwungen. Diese Methode der Belebung und der Verjiingung ist mit der Glaube in heilsame Eigenschaften des mánnlichen Samens verbunden. Die Idee selbst der Belebung ist der alten Indoeuropáischen Idee der Sansara verwandt (das zweite Leben auf der Erde, Umsiedlung der Seulen).
Also erscheint Perun eine Gottheit aus der Reihe von sterbenden und auferstehenden Gótter. GemáB dem Zyklus seiner Feste wurde das Jahr bei Ostslawen in zwei Hálfte geteilt, áhnlich wie es bei Griechen war, wo das Jahr nach den Festen von Emfangen und Abschied Apollos in Apodemia und Epidemia geteilt wurde. Naturlich, entspechend dem anderen Klimat, fielen die Punkte der Einteilung auf die andere Zeittermine. Den Kultus Peruns, wie auch den Apollos, iibten gerade Frauen und Mádchen aus.
Wahrscheinlich, das Vorhandensein des sterbenden und auferstehenden Gottes und sein Primat im slawischen heidnischen Pantheon wirkten in Russland auf den «Wahl der Glauben» — versicherten dem Christentum, mit seinem Auferstanden des Jesus Christ, den Vorzug und erleichterten den Slawen vergleichbar schnellen Emfang der christlichen Religion. Die Hauptmysterie des Christentums war nach ihrem Wesen den Slawen nah und verstándlich.
L. S. KLEJN Zmartwychwstanie Pioruna
Przyczynek do rekonstrukcji wschodniosiowiacskiego poganstwa
Streszczenie
Jesli pozostawimy na uboczu wszelkie rekonstrukcje, analogie, domysly oraz przypuszczenia i przeanalizujemy jedynie žródla, okáže si? wówczas, že zarówno czas jak i religia chrzescijaňska zrujnowaly pogaňskq. religi? Slowian. Zachowane do naszych czasów informacje dotycz^ce Pioruna sq. niezwykle sk^pe i fragmentaryczne. O bóstwach wschodnioslowiaňskich zachowalo si? w kronikách jedynie kilka obelžywych stów, dwie czy trzy opowiesci o odnalezieniu i obaleniu pos^gów Pioruna czy innych bogów w Kijowie i Nowogrodzie oraz przysi?gi skladane przed dowódcy Bizancjum na imiona tychže bogów. Sk^pe wiadomosci znaležč možná w kazaniach ojców kosciola, którzy zamieszczali w nich informacje o innowiercach. Podobné imiona bogów stowiaňskich wyst?puj^ w jazykách pokrewnych. Wszystkie wymienione wyžej wiadomosci zwi^zane s^ z kultem a nie z mitologi^. Do naszych czasów nie zachowafy si? mity o Piorunie. Ich niema.
Dopiero okres Odrodzenia przynióst zainteresowanie kultury oraz mitologiq. antycznq, i wraz z пщ przyszlo zainteresowanie wlasnq. przesztosci% którq. zestawiano z kultury antyczn^. Zgl?biaj^c mitologi? s^siaduj^cych narodów Polscy badacze z XV-XVI wieku J. Dtugosz i M. Stryjkowski, przeka- zywali (i przeinaczali) relacje rosyjskich kronikarzy oraz wszelkie wiadomosci zaslyszane na Wschodzie. Od XVII wieku powolywano si? równiež na relacje niemieckich, angielskich a innych podróžników powracaj^cych z terenów Rosji.
Pocz^tki zainteresowania czasami pogaňskimi w Rosji wi^zač naležy z epokq. Piotra Wielkiego (XVIII wiek), jednakže wówczas opierano si? na przeinaczonych zachodnich relacjach. W pocz^tkach XIX wieku uczeni nadal opierali si? jedynie na spekulacjach, powstawaly wówczas dtugie listy bogów stworzone na podstawie analizy zagadkowych nazw w przyslowich i špiewach ludowych (A. S. Kajsarow, G. Glinka i inni). Wedle ich koncepcji religia ta przesci^gala inne pogaňskie religie, nabližaj^c si? do chrzešcijanstwa (P. Stroew, M. Kastorski, N. Kostomarow, S. M. Solowjew). Jednakže ta tradycja nie byla podtrzymywana przez slowianofilów, w swych pracach zaprzeczali oni koncepcji rozwini?tego politeizmu u Siowian a w pierwotnej religii widzieli prawoslawny monoteizm. Wedle nich pogaňscy bogowie, którzy znaležli si? w kronikách rosyjskich przyw?drowali na Ruš wraz z Waregami (Normanami).
W poiowie XIX wieku rozpoczynaj^ si? komparatystyczne badania, których čelem bylo ustalenie pokrewieňstwa bóstw narodów indoeuro- pejskich — zestawiano wówczas panteon bóstw siowiaňskich z panteonem greckim, rzymskim i indyjskim. W efekcie tych badaň naukowcy doszli wówczas do wniosku, že panteony te wywodzq. si? od národu praindoeuro- pejskiego. Zwolennicy szkoly solarno-mitologicznej, poshiguj^c si? poetyckimi alegoriami, wi^zali istnienie antropomorfícznych bóstw z kultem otaczaj^cej przyrody (D. O. Szepping, A. N. Afanasjew). A. S. Famincyn opieraj^c si? na zasadach dyfiizjonizmu, rozwijal koncepcj? slowianofilsk^. N. I. Kareew bronil zas idei o pierwotnym monoteizmie. Natomiast w koncepcji ewolucjo- nistów, rozwini?tej w latach siedemdziesi^tych i osiemdziesi^tych XIX wieku, postacie bogów wywodz^si? z demonologii ludowej (w Rosji N. F. Sumcow).
Dyfiizjonizm i ewolucjonizm uwidocznili si? równiež w pracach Lubora Niederle i A. N. Weseiowskiego, którzy uwažali, že Slowianie nie rozwin?li mitologii wyžszej, pozostaj^c na poziomie demonologii. Inni badacze odrzucali koncepcje szkoly mitologicznej z innych powodów: przede wszystkim zwracali uwag? na brak faktów i tym samým nie wierzyli w prawdziwošč stawianych hipotez (W. Jagič, H. Machal, L. Lezer or Leže, A. Kiripicznikow).
W pracach badaczy z pocz^tków XX w. (E. W. Aniczkow, N. M. Galkowski, V. J. Mansikka) przeiamywany byl sceptycyzm w stosunku do zastaných žródei, dlatego tež swe prače oparli oni na analizie zachowanych kazaň prawoslawnych ojców košcioia, które dotyczyly przežytków pogaňskich. Opieraj^c si? na nich, badacze ci mimo woli przej?li negatywn^ ocen? religii pogaňskiej jako wiar? rozleglq. i prymitywn^. Aniczkow, bázujíc na pracy Róžnieckiego o Piorunie, wywodz^cej go od germaňskiego Tora, uwažal, že Ruš rotfa si? od drobných božków, natomiast znaczniejsi antropomorfíczni bogowie zapožyczeni byli od Waregów.
W XX w. badacze polscy (H. Lowmiaňski, W. Szafraňski, K. Moszynski) tež uwažali slowiaňskq. religie pogaňskq. za monoteistyczn^, co niew^tpliwie naležy wi^zač z silným wptywem katolicyzmu. Dia nich Piorun jest nie tyle glównym bogiem co bogiem jedynym, pozostali sq. jedynie jego hypostazami.
W Rosji Radzieckiej wojowniczy ateizm na dhigo zatrzymal badania nad religiq. slowiaňskq.. Krytycyzm marksistów zwrócil si? przede wszystkim przeciwko ich glównym wrogom — chrzescijanstwu i islamowi. Jednakže, niedhigo przed rozpocz?ciem drugiej wojny šwiatowej wzroslo zainteresowanie rodzinnymi religiami przedchrzešcijanskimi. Čelem tego nurtu bylo rozbudzenie patriotycznych postaw spolecznych w krajů. Powstaly wówczas cztery koncepcje religii slowianskiej, które w przeciwieňstwie do poprzednich byly opařte nie tyle na materialach historycznych ile na archeologicznych i etnografícznych.
Pierwsza koncepcja zostala rozwini?ta przez czolowych akademików nauki radzieckiej B. D. Grekowa i B. A. Rybakowa. Wedle niej, Slowianie, žyj^c od niepami?tnych czasów na tych samých terenach co obecnie, stworzyli gospodark? opartq. na rolnictwie, podstawy paňstwowošci oraz rozwin?li wspanialy system religijny, który zbližony byl do religii chrzešcijaňskiej.
Drug^ koncepcj? zaproponowal uczony banita prof. Wladimir Propp, twórca semiotyki radzieckiej i inicjator strukturalizmu w Rosji. Wedle niego wszelkie doroczne kalendarzowe šwi?ta rosyjskie zawierajq. szereg wspólnych dla siebie komponentów co jest uwarunkowane wzajemnym podobieňstwem prac rolniczych. Propp zauwažyl, že pierwotna przedchrzešcijaňska religia rosyjska byla religi^ archaicznq. poniewaž w šwi?tach tych nie ma rozwini?tego panteonu bóstw. Dlatego tež doszedl do wniosku, že pierwotna religia rosyjska ich w ogóle nie posiadata (podobnie s^dzili Aniczkow, Niederle i Weselowski). Zarówno Kupajlo (Kupala), Jarylo jak i inni s^Jedynie «niedorozwini?tymi bóstwami». Dlatego tež uwaga profesjonalnych etnografów, etnolingwistów oraz folklorystów zwrócona zostala na demonologi? ludow^.
Pogl^dy Proppa staly si? dodatkowym impulsem dla nurtu starego etnografa rosyjskiego Dmitrija Zelenina, którego badania nad demonologi^ opieraly si? na metodzie retrospektywnej. Jego zwolennikiem byl akad. Nikita I. Tolstoj, prawnuk Lwa Tolstoj a. Byl on twórcq. wpfywowej szkoly etnografii i etnolingwistyki. W ten sposób powstala trzecia koncepcja religii slowianskiej, opieraj^ca si? wyl^cznie na analizie materialów etnografícznych. Metoda ta ujawniala wszystko to co przechowalo si? w kulturze žywej, a to znaczy bez wielkich bogów (bo mianowicie te bogi byli najwi?cej przešladowane przez košciól chrzešcijaňski). Тут sposobem najznamienitsi etnografowie przyj?li tez? o braku wšród Slowian rozbudowanej mitologii a fmkcjonowaniu jedynie demonologii.
Czwarta koncepcja zostala stworzona przez dwóch strukturalistów (co samo w sobie wystarczylo aby si? liczyč frond^) Wjaczeslawa Iwanowa i Wladimira Toporowa. Wyszli oni od ustalenia slowiaňskich imion bogów a nast?pnie zestawili je z imionami, nazwami i indoeuropejskimi mitami. Kolejným krokiem byla rekonstrukcja rozwini?tej mitologii wywodz^cej si? z ogólno- indoeuropejskiej («Mit Podstawowy», walka Pioruna z Wolosem — Welesem, itd.). Metody, którymi si? oni postugiwali w znacznej mierze pochodzify od Lévi-Straussa, uniožliwify one bardzo swobodne ustalenie zwi^zków, co doprowadzilo do bogatej rekonstrukcji, która byla jednak malo wiarygodna. Nie ma prostých dowodów na istnienie walki pomi?dzy Wolosem a Piorunem, ba Wolos, w odróžnieniu od Welesa, jest najprawdopodobniej nowym bogiem, powstalym z transformacji chrzešcijaňskiego šw. Blažej a — bulg. Wlasa.
Ješli chodzi o koncepcj? Rybakowa, to ze wzgl?du na jej znacznq. popularnosč w kr?gach zarówno naukowych jak i (daleko wi?cej) poza- naukowych, zajmuje ona znaczne miejsce w mej ksi^žce. Analizuj? žródla, którymi (poza w^skim kr?giem swojej specjalizacji) nieprofesjonalnie poshigiwat si? Rybakow, jego metody (nieprawdopodobnie przestarzale, wr?cz prymitywne) oraz wnioski (które s^ pochopné, wr?cz anegdotyczne). Jednak nie zamierzam podwažač jego talentu, pot?gi i entuzjazmu.
Istotne jest to, že jego twory stali si? punktem wyjšcia dla neopoganstwa, które w latach siedemdziesi^tych powstalo wsród nowych ruchów religijnych. Ruch ten, wywotany nacjonalizmem zrodzonym z kryzysu prawoslawia, ignorowal realne dane dotycz^ce dawnych kultur i obrz?dów pogaňskich, i rozpocz^t tworzenie nowych kultów i obrz?dów, które po cz?sci s^ zapožyczone z indyjskiej i germaňskiej praktyki kultowej. Čelem ich jest propagowanie barbarzynskiej ideologii pierwotnej, charaktery zuj ^cej si? nienawišci^ do obcoplemieňców, wladczošci^, izolacjonizmem i solidarnošci^ nacjonalistycznq.. Wspólczesne hasla ekologiczne (szacunek do przyrody) tworz^ u nich jedynie pozór wyrzeczenia si? pryncypiów i norm cywilizacji.
Analiza rzeczywišcie historychnych wschodnioslowianskich kultów i mitologii zdaje si? byč przydatnq. wspólczešnie równiež dlatego, že pozwala spojrzeč na ruch neopogaňski w swietle reálných faktów.
Do rekonstrukcji poganstwa wchodnioslowianskiego wykorzystano w tej ksi^žce nowy rodzaj žródei, jakim jest folklor wajnachski (czeczeno-inguszecki). W folklorze tym istnieje postač o imieniu Piťon, która jest bardzo bliska slowiaňskiemu Piorunowi (ros. Perunowi). Folklorysci twierdz^, že jego imi? wywodzi si? od przetworzonego slowa «faraón». Jednak analiza funkcji, w jakich wyst?puje ta postač w przekazach foklorystycznych, klóci si? z Ц. interpretacj^: Piťon wst?puje bowiem na niebiosa, grzmi, polewa deszczem. Oznacza to, že jest bliski gromowladcy. W jaki sposób postač ta stala si? elementem folkloru wajnachskiego? Kiedy Rosjanie przybyli na Kaukaz w okresie ostatních kilkuset lat, byli juž wyznawcami prawoslawia a postač Pioruna nie istniala w ich mitologii.
