Урэшце, абрыдла гэта мне. Ю. вякала: “Нет сюжета, в таком виде нечего и посылать. Москва, комитет не утвердит”. Ну і Паўлёнак, вядома, не зацвердзіць раней за той камітэт. То нашто ён тады з нашым “суверэнным” камітэтам? Так званае кінаначальства. Прапанавалі мне аддаць тысячу на кансультанта па рэжысёрскім сцэнарыі. Спачатку быў згадзіўся, а пасля задумаўся. Гэта ж не рэжысёрскі. Гэта, фактычна, у абход закону, новы варыянт літаратурнага. Ды Ск. яшчэ трымаецца, як п’яны за плот, за таго Сосіна. Сосін – кансультант Караткевіча. Па беларускай гісторыі. Вырашыў заяву не пісаць, а пайсці дамоў… Ну і адбыўся ж там хай! Вырашылі напалохаць. Выклікалі Рагнеду, каб прынесла казку Якімовіча (ужо сто год ляжыць) і яшчэ нейкае … Сталі прапаноўваць Бычкову. І напалохалі замест мяне – яго. Яму зусім не хочацца іншага. Ён разам з імі толькі майго “Хрыста” хоча … сапсаваць. Адзіны зараз добры сцэнар.
Паўлёнак крычаў: “Мы яму больш у кіно не дамо работаць!” а Р. яму: “А ён і сам больш не будзе. Гэта для падзёншчыка работа”. Не напалохалі.
Бычкоў бегаў па студыі ў паніцы. З мяне сталася б і на грошы плюнуць. І толькі раніцай я даведаўся, што кансультант Толенька Галіеў [42], сябра, чалавечына. Ну, тут ужо нават для справы добра. Гэты сапсуць не дасць. Згадзіўся. Р. прыйшла, напісалі згоду, пакінуў я для Толькі ліст, даў Р. інструкцыі (яна зрабіла ўсё так, што люба-дарага), запрасіў Тольку да сябе (не змог прыехаць, толькі 1-га ліст прыслаў, што адносіны да сцэнара самыя лепшыя, пяшчотныя і беражныя). А Р. заверыў, што на ідыёцкія заўвагі аб інсцэніроўках – пляваў і “Фанфана-Цюльпана для бедных” рабіць не дасць.
У той дзень, у сераду, у 16.00 прыйшлі Грынчык, Адам з жонкай і знаёмым ды Мікола Прашковіч [43]. Пасядзелі добра, выпілі (званіў Толька Забалоцкі, сказаў, што згодзен быць аператарам, чым узрадаваў да немагчымага), вызваў я таксі. Астатнія засталіся прыбіраць, а Міколы даставіліся са мною да аўтобуса. У 19.30 ад’ехаў.
Дзіўная была гэта дарога. Каранціны, шлагбаўмы, вогнішчы, будкі вартаўнікоў (з комінаў лятуць у ноч іскры) і сама варта. Праз каранцін ехалі доўга, рабілі каўбасу з прыпынкам у Жлобіне і звязалі яе ў Рагачове ў 3 гадзіны ночы. Знайшоў чалавека, які спаў у машыне (гнаў яе з Гомля ў Мінск, ды здарожыўся), і ён мяне з рукзаком і чамаданчыкам даставіў да дома. Пастукаў – Альма пачала вішчэць, усталі ўсе, трохі пасядзелі, чарчыну з дзядзькам заклалі, ды й спаць.
Добра. Адно кепска – шафёр той, робячы разварот, спляснуў мой чамадан. Сяк-так выправілі, але ўсё адно нагадвае ён стары “шапо-кляк”.
27-га; 28-га разбіраўся. Стол засцяліў. На маленькім кутнім століку – кнігі, на маім – паперы. Купіў кавы і папярос. І спачатку, дурыла, лісты стаў пісаць. І пісаў два з паловаю дні (палова – у нядзелю 30-га, бо прыйшлі Клятэцкія, і Дзм. Ілліч з дзядзькам матор рапаравалі, а пасля – выпіўка была), і напісаў процьму і яшчэ 19 засталося, і справу гэтую я рашуча скарачаць буду. А 31-га прыйшоў ліст ад Кісліка: да 10-га Хрыста трэба здаць.
І вось я 31-га чытаў і правіў напісанае і першага чытаў і правіў, і палову “Хрыста”-аповесці скончыў. Напісаў яшчэ па поваду яе лісты, з’ездзіў на паштамт, адправіў бандэроль і іх. Цяпер трэба да 10-га паспрабаваць па падрабязных накідах напісаць другую палову і адправіць.
Не хацелася забіваць вечара, апошняга, работай, і таму пайшоў на спатканне з Дняпром. То стаялі мяккія зімнія дні, а то пачаўся дождж, стаў есці снег.
У прыцемках бязмежная наша далячынь ляжала суровая, туманная. Была яна такой і пры Усяславе, як сядзеў ён у снягах і звон слухаў. Была яна такая і ў Магілёўскі бунт, і ў часы Багрыма, і цяпер. Удзьмуты сіні лёд Дняпра, вароны, змрок. У трываласці, у нязменнасці прыроды ёсць нешта пагрозлівае, але ёсць і надзея… І вось зрабіў запіс у дзённіку адразу за два дні, дагнаў час. Цяпер буду пісаць патроху, адпачываць за ім.
А цяпер спаць. Набліжаецца поўнач. І заўтра працаваць, працаваць. За сябе. А, калі ўдасца, яшчэ і за тых, хто ўжо не можа.
5 лютага. Субота
Дні пайшлі манатонныя, але – цьху-цьху-цьху! – дай божа часцей такой манатоннасці, каб у тваім жыцці амаль ніякіх падзей, а перажыў ты іх за гэты час – сотні. Другога ўвесь дзень сядзеў за аповесцю, і нешта яна ў першы той дзень рыпела: трэба было мазгі прыстасаваць да новага рэжыму, а на гэта заўсёды ідзе дні два. А вечарам прайшліся з дзядзькам. У той дзень грукнуў здаравенны мароз. Вось табе і сіроцкая зіма, вось табе і гракі. І куды яны, бедныя, падзеліся?
Ва ўсякім разе снег аж крычыць, месяц усё бязлітасным святлом залівае, цішыня, агеньчыкі. Словам, зіма, якой ёй належыць быць. Вечарам чытаў жыццё фра Тамаза Кампанелы.
І трэцяга ўвесь дзень пісаў і пачаў распісвацца. А вечарам пайшлі да Клятэцкіх, сядзелі там. Глядзеў першую серыю Грознага [44]. Трохі “опера ўдзень”. Ён, вядома, вялікі рэжысёр, але якая гэта хлусня гістарычна, як прыстасавана ўсё да кепскае сучаснасці Івана і Сталіна. Ужо гэтае вольнае абыходжанне з праўдай заслугоўвае таго, каб не лічыць Эйзенштэйна светачам. Бо светач – гэта не толькі вялікі майстра, а і ерэтык-праўдалюбца, і вялікі чалавек, які праўдай і гуманізмам саступацца не будзе.
Прыйшла ў галаву думка, што нядрэнна было б напісаць эсэ “Апрычнік на троне і “Жыціе святога Іаана” ў выкананні Сяргея Эйзенштэйна”. Другая серыя, вядома, шмат у чым цуд – але і там канечнае адценне некаторай праўды атрымалася хутчэй інстынктыўна, чым асэнсавана.
Учора таксама цэлы дзень пісаў. І распісаўся. Гэта вельмі пакутна: павараціць урэшце мазгі і душу на такі стан, падобны да натхнення. Часта гэтага нельга сабе дазваляць – з глузду з’едзеш і сэрца сарвеш. Пасля з месяц, як ачмурэлы, ходзіш. Але часам гэта рабіць трэба. Усё адно як трэба часам напіцца. Дайшоў да выйсця Хрыста з Гародні. Там пойдзе лягчэй. Напэўна.
Уначы ўсе сочым за катлом. Хто прачнецца, той і ідзе. Іначай замерзне труба, якая ідзе ў бак на гары. Выходзіш, падломіш шлак, насыпеш вугалю, а пасля стаіш ля акна, глядзіш у месячны снежны сад. Рэзкія чорныя цені на белым, іскрыць снег. Раніцаю месяц чырванее. І вось дзень. І неба ўжо зусім не зімняе: надышла вясна святла.
Сіняе-сіняе. І голыя дрэвы чырванеюць, як у Юона [45]. На вокнах марозныя сонечныя папараці. З вечара не можаш заснуць ад прадчування працы, думаеш, выдумваеш новыя хады, дэталі, слоўцы. І раніцаю яшчэ ў сне не церпіцца ўстаць.
Сёння зноў сонца і мароз. Раніцу загублю, так і быць. У лазню збегаю, вось што. Пахвашчуся венікам, каб аж галава ходырам пайшла. А там вярнуся – ды й за працу. І заўтра буду тое самае рабіць. Добра!
9 лютага. Серада
Тады ў суботу добра адхвастаўся. Пасля па моцным марозе прыехаў дадому. Бадзёрасць і сіла былі такія – гару б звараціў.
Працаваў, аднак, у той дзень нядоўга, хаця і вельмі добра. Вечарам, упершыню за гэты год, здаецца, прыйшлі вершы. Напісаў “Ўкруг месяца туманнае гало”. Як рэдка яны прыходзяць. Трэба шмат вольнага часу, лёгкі сум аб чымсьці, цвярозая галава і – далей ад жанчын, ад тых, каго не кахаеш, а – так. Такое можа ўзяць ад чалавека ўсё, і нават самую душу, усё захапіць на патрэбу сваю. Жаніцца, відаць, сапраўды, трэба або дужа рана, і тады, астыўшы, паспееш зрабіць многа, або тады, калі ўжо нікуды не варты, калі пачынаеш спісвацца. Тады можа здарыцца цуд.
У нядзелю працаваў. Пасля, зусім трошачкі, выпілі з дзядзькам, разгаманіліся, фотакарткі друкавалі. Пасля, зусім уначы, пісаў лісты.
Панядзелак і аўторак зноў шалёна працаваў. Хрыстос мой патроху ачышчаецца ад махлярства і скверны, робіцца чалавекам. Але столькі новых думак перад ім і мною, што шкада кідаць іх, запісваю, і аповесць пухне. Уласна, гэта ўжо раман у заходнім сэнсе.
Сёння таксама пісаў. Толькі пад вечар, каб хаця крыху праветрыцца, з’ездзіў у цэнтр, кінуў лісты і купіў папярос. Заўтра-паслязаўтра трэба адправіць на машынку другую порцыю. А там, яшчэ праз некалькі дзён, і канец.
Адтуль ішоў пешшу. Зайшоў на Дняпро. Марозны туман. Чалавек-кузурка цягне бязмежным ледзяным абшарам санкі з паклажай. Ішоў адтуль. Сцежкі ледзяныя, але шарон такі моцны, што на ім амаль не застаецца слядоў. Ідзеш гурбамі, і яны спяваюць пад нагамі. Вочы бачаць нібы прамыта, кроў гарачэе. А перад табой сілуэты дрэў і дамоў і марозны захад: малінава-дымны ля далягляду і расплаўленае золата – трохі вышэй.
14 лютага. Панядзелак
І дзясятага, і адзінаццатага працаваў. Даволі добра рушыў “Хрыста”. Ваюе з татарамі. Але думка, столькі сціснутая ў пракруставым ложы сцэнара, увесь час успамінае, як было задумана раней, да кіно, як было запісана ў заметках, і буяе, і расце, як хмель: прымусіць расці, як хочаш, нельга. Тады ж, адзінаццатага, пайшлі да Клятэцкіх. 11-га я ад “Хрыста” адарваўся і ўзяўся за эсэ для “Дня паэзіі”. Не скончыў у той дзень. Тэму ўзяў – роздум ля дуба Крывашапкі ў Данілегах.
Ішлі ад Д.І. (ён ехаў у Грузію) у снежную завею. І вось зноў ці адліга, ці вясна прыйшла. Плыве па вуліцах, снег сеў, зноў з’явіліся гракі.
