“Бач ты, і дыктафон заўважыла...”
- Не трэба думаць пра гэта... З мітусні ўзнік, у мітусню вернешся. А са мною чалавекам пабудзь. Смалі сваю папяросу, калі ўжо карціць. Мне дым тытунёвы не шкодзіць. Дым - агню след, каваля Жыжаля работа.
Раптам думкі Паўлючыхі зноў некуды адхіліліся, і пайшоў аповед пра нейкую прапрамаці:
- За нішто яе знішчылі... Усёй вёсцы дапамагала, нават птушак лясных умела слухаць. Я дык толькі свойскую жывёліну - парася, кароўку, сабачку... І зняславілі перад смерцю. Нельга, кажуць, каб вера ваша была - цяпер іншая вера. А як жа “іншая”, калі “вера”?! Як можна не верыць у тое, што існуе? Вы ўжо каторы раз і цэрквы перабудоўваеце, і абразы перавешваеце, а сонейка як грэла, так і грэць будзе, месік як свяціў, так і свяціць будзе, вятрыска як дзьмуў - то і да скону вякоў, агонь як гарэў, так і будзе - то там, то тут.
Нечакана старая захрыпела.
Кірыл кінуўся да яе, але Марфа Цімафееўна адмоўна варухнула
рукой:
- Сядзі. Нервеннае гэта ў мяне, супакоюся зараз.
І працягвала цішэй і спакайней:
- Ты, Кірыла Ягоравіч, зранку ў каморку зазірні, там за куфэркам на паліцы кніжка прыхавана. Усё ў ёй, што трэба, і знойдзеш. Потым сабе яе забяры, глядзі толькі, каб не бадзялася абы- дзе. А раптам самому непатрэбная стане, захоўвай, пакуль не перадасі таму, каму спатрэбіцца. А калі нікому не спатрэбіцца - аддасі таму, хто перад сконам да цябе з’явіцца. І не глядзі: стары- малады, дурны-разумны, свой-чужы, хворы-здаровы. Гэтай кнізе больш гадоў, чым роду чалавечаму. Т олькі літарамі напісалі яе пазней. І перажыве яна род чалавечы.
Т ам, у каморцы, і яечкі асеннія ляжаць, і мука, і здор, і мяса салёнае - на трызну па мне. Курэй рэжце - дзеля таго яны і жывуць. Чубатку не рэжце - няхай Сакаліха сабе возьме, усё роўна ў яе неслася. Толькі самагонкі няма. Дык выцягні з-пад куфэрка манетку - сабе пакінеш. Пойдзеш да Соні і купіш самагонкі - грошай тваіх хопіць. І казённага віна ў Галькі купі - маладыя любяць. Манетка па цяперашнім часе дарагая - і матацыкал набыць можна.
Паўлючыха прыціхла і застагнала.
- Што, бабуля? Чым дапамагчы? Што зрабіць?
Старая павольна прыўзняла левае павека, затым - правае.
- Марна ўсё, Кірылка. Смертухна мая, Нава, побач з ложкам стаіць, Лядашчык прывёў. Здаецца, пра дзяцей маіх спытаць хочаш? Ёсцека, як не быць, калі бабай урадзілася! Дачка на хімзаводзе на Берасцейшчыне, у капераціве жыве. Бачу, што пагуляць хацеў бы, выпіць, можа. Але няма ў мяне, не трымала ніколі
- толькі галаву Пераплут туманіць. Ты пасядзі ўжо са мной, каб не адной паміраць. Чаю папіў - лезь на печ. І не палохайся, калі нежывую мяне раніцай убачыш - жуда пасля скону майго настане. І няма ў тым маёй віны - злуюцца багі, калі ім веры няма.
- Бабуля, можа, я лепш у каморцы кнігу пашукаю? Пачытаў бы.
- Рабі, што кажу. Памру - пачытаеш. А цяпер не зможаш ты, не адолееш. Уключы радзіва, паслухай. Мне не перашкодзіць: балбоча - і хай сабе. А я за цябе слоўца скажу. Гірку на гадзінніку падцягні.
- Падцягнуў ужо .
- Вазьмі качаргу. Вугелле ў печцы параскідай.
Градоўскаму і насамрэч карцела збегчы з пахілай панурай хаты, прайсціся па вёсцы, пагутарыць з кім яшчэ. У прынцыпе ўсё, што тут можна было вывудзіць, - вывудзіў, а самае галоўнае - ён, здаецца, пранікнуў унутр, “адчуў атмасферу’. Загаловак кшталту “Апошняя споведзь вядзьмаркі” даваў раздольнае поле для фантазіі і дарыў надзею на вялікую колькасць чытачоў, якія на яго клюнуць. Нядрэнна было б ухапіць тое-оёе са знешніх дэталяў. Але была палова дзесятай: пазнавата для праменадаў, ранавата для сну. Да таго ж карэспандэнт не адважваўся не выканаць жаданне знахаркі. Тым больш на вуліцы сыпаў ліпкі снег.
Чамусьці адразу паверылася, што старая і сапраўды памрэ да таго, як ён выберацца з Закуцця.
Кірыл уключыў радыё. Бадзёры голас паведаміў пра паспяховую падрыхтоўку да вясенняй паводкі, пра запраграмаваны ўздым у прамысловасці і будаўніцтве. Калі пайшла статыстычная страляніна, якая не давала дакладнага ўяўлення пра працэс, а была разлічана на магію вялікай колькасці нулёў, у мэтах захавання “нервеннай” сістэмы “радзіва” давялося выключыць.
Градоўскі ўдакладніў час на ходзіках - падвёў вялікую стрэлку на мядзведзіцу. Выкурыў яшчэ адну “папяросу’, раскідаў качаргой “вугелле” ў печцы, перакрыў комін і пачаў уладкоўвацца на ноч.
Паўлючыха вяла аповеды пра сваё жыццё: то трывожна- пакутнае, то кіпуча-бадзёрае. Яе памяць лёгка, як кніжкі з паліцы, выцягвала падзеі ўласнага дзяцінства, учарашняга дня і ніколі не чытанай ёю далёкай гісторыі сваіх продкаў і сваёй зямлі. Паміж справай Кірыл даведаўся, што ў маладосці была Марфа Цімафееўна нейкі час у камбедзе, у вайну ў рудзенскай нямецкай камендатуры працавала прыбіральшчыцай, а на калгасныя палі хадзіла “хіба толькі ношку сена скрасці”. Бацька Паўлюка быў белагвардзейцам, а дачка - не ў яе пайшла, а невядома ў каго, і да грошай задужа ласая.
А часам замаўкала надоўга ці кашлем заходзілася.
Дамавічка зноў пераўтварылася ў кошку і ўладкавалася на запечку.
На печы было цёпла, мулкавата, выпрастацца немагчыма, але надзіва ўтульна. Выразна і нават з нейкім прызвонам чулася ціканне гадзінніка.
Знахарка цяпер ужо мармытала ці то замовы, ці то малітвы: “.Астудзі ліха пякучае, прыпыні хваробы лютыя, утаймуй смутак і маркоту раба твайго. Крыніца вечная, гаючая, дубы грозныя,
магутныя Адкінь думкі злосныя, не займі чыны зайздросныя.
Дазволь на лугах тваіх райскіх апынуцца, Святавідзе. Венікам палыновым змяці, вятрыскам пругкім здзьмухні чорнае, а сэрца і душу беражы, не крыўдзі. Ухваляем цябе, Сварожа, пачынальнік родаў чалавечых і ўсяго жывога і нежывога. Не ўпадзі, як спатыкнешся, падыміся, як упадзеш.”
Кірыл і не спадзяваўся, што засне так хутка.
Здалося: ці паклікала, ці ўжо ўстала з ложка Цімафееўна. Расплюшчыў вочы: спіць вяшчунка старая, толькі мармыча невыразнае нешта. А праз хвіліну ўжо каля печы стаіць, за нагу тузае:
- Прачынайся, Кірыла Ягоравіч. Пойдзем, царства нялюдскае табе пакажу.
Угледзеўся Градоўскі, а перад ім - Марфа. Ды не тая, што ў жалезным ложку душу аддавала, а маладая, як на партрэце. Нават з вяночкам васільковым.
- Ізноў ты памыліўся, галубок, - серабрыста засмяялася маладзіца. - Не Марфа я цяпер, а Мара. Уладару над сном тваім. Пойдзем на сабор божы. Сама туды іду і цябе з сабою павесці жадаю.
Кірыл споўз з печкі, чамусьці не абуўся, нават шкарпэткі шукаць паленаваўся - і падаўся за Марай. Кошка-дамавічка за імі ўвязалася.
А снегу на вуліцы як і не было. Прайшлі агарод. Босыя ступні Мары лёгенька слядок за слядком адбіваліся ў баразне ячменнага поля, каса свавольна перакідвалася то ўлева, то ўправа. А Кірыл часам і спатыкаўся, каласкі прымінаў.
- Не віхляй, саколік. Жыцень за нагу ўхопіць.
Заварушыліся ячменныя асцюкі, высунуўся маленькі дзядок, засмяяўся ўголас, крутнуў жаўтлявай барадой і зноў схаваўся- затаіўся.
Празрысты бярозавы гай прыветна ўзмахнуў трапяткім лісцем, як птушыная чарада крыллем, і раптоўна прыціх, быццам бы зразумеў, што не шукае месца для кахання гэтая маладая пара.
За балотцам, якое яны абагнулі, іх сустрэў гонкі сасновы бор, што абрываўся лукавінай блакітнай рэчкі. За рэчкай рассцілаўся духмяны поплаў.
За глыбокім ровам перад самым тынам сядзелі дзядкі сівенькія
- хто гуслі перабіраў, а хто драмаў сабе. І лілася песня несціханая пра брусы цясовыя, слупы маляваныя, катлы адліваныя, агні ясненькія і дымы сіненькія.
Узышла Мара на бераг - і сцішыліся гусляры, той-сёй усхапіўся нават. А Кірыл ужо збіў аб дубовае карэнне мезенец на правай назе і цяпер клыпаў. Аднак пачакалі, пакуль і ён пройдзе, не прыселі.
Абступіла нечысць усякая: лешакі вохкалі-рагаталі, касматымі рукамі, бы яловымі лапамі, махалі, русалкі пышнагрудыя круціліся- выгіналіся, спакусліва ў вочы зазіралі. Ды не спалохалі страхалюдныя лешакі Кірыла, не сустрэў ён спагады ў прагавіта-сцюдзёных вачах русалчыных. Адмахнуўся-адпіхнуўся - далей ішоў.
Агеньчык засвяціўся. Ці вогнішча нават. Чарцяняты, якіх два асілкі ў белых вопратках паганялі, трэскі ды вецце ў вогнішча падкідвалі і падварушвалі.
Крыж шасціканцовы ўзнік перад Кірылам. Сякерай часаны і ад таго магутны, што вострая сякера моц дрэва не кранула, зберагла. Перажагналася Мара, пакланілася, і Кірыл - за ёй.
Паўкругам вакол вогнішча сядзелі ідалы - тварэнне рук чалавечых. Сонцатвары Хорс, жмурачыся, усміхаўся бацьку свайму, сівабародаму Дажбогу, а Каляда, сінявокая русакосая прыгажуня, прыціскалася да Ярылы, дужага сарамлівага хлопца. Заклапочаная Ява-жыццё сядзела з аднаго краю, а суровая счарнелая Нава-смерць - з другога.
- А грамабой-Пярун дзе, Мара?
- Не яго час, спіць ён. Зіма.
- А ці з’явіцца Род?
- Не ўбачыць ніколі Сварога ні людзям, ні багам. Не спасцігнуць нам яго аблічча, не зразумець намераў. Учынкі нашы і думкі, нараджэнне і смерць у іх непарыўнасці - гэта Род. Мы згінем, і багі нашы знікнуць, а ў Рода іншыя справы будуць. Новыя людзі свет заселяць - і яны Рода сваім Усявышнім прызнаюць. Хіба што імя яму зменяць - ды яно заўсёды несапраўднае, бо да яго і жывёла любая, і расліна, і пясчынка, і кропля расы, і прамень сонечны звярнуцца могуць.
