class="p1">
Ведана округан начальник,
подполковник Каралов
XXVIII корта. ЭПИЛОГ
Даймахке безам а, Даймохк ларбар а ийманан цхьа билгало йу.
Хьадис
Шен куьйгашца а, маттаца а кхечунна бохам ца бина бусалба – иза цIена бусалба ву.
Хьадис
1
Россехь цкъа хьалха революци, тIаккха граждански тIом болуш масех декъе йекъайелира Нохчийчоь.
Цхьаболу нохчий Ведана охьахевшинчу суьйлашна – имамана Узум-Хьаьжина, Нажмуддина, туркоша кхуза ваийтинчу имам Шемалан кIентан кIантана СаьIад-Бекана – тIаьхьахIиттира.
Кхиберш большевикашна Орджоникидзена, Кировна, Гикалона, Эльдарханов Таьштамарна, Шерипов Асланбекана тIаьxьаxIиттиpа.
КхоалгIанаш Чермоев Тапа коьртехь волуш, кхоллайеллачу Ламанхойн правительствехьа гIевттира.
БоьалгIанаш белогвардейцашна Деникинна, Бичераховна, Алиевна, Чуликовна тIаьхьахIиттира.
ПхоьалгIанаш, цаьрца цхьаьнцца а боцуш, шайн-шайн гIеранаш кхоьллина, талораш деш лелара. Царна башха а бацара цIенаш а, кIайнаш а, къорзанаш а. Салтий йа гIалагIазкхий хилчахьана, бойура, цаьргара герз, духар схьа а доккхий, декъий чIанадохий, цхьанхьа дIакхуьйсура.
Дукхахболчу нохчийн ойла большевикашкахьа йара. Цкъа-делахь, цара дохийна дIадаьккхинера бIешерийн дохалла нохчийн халкъ хIаллакдина, цуьнгара маршо, мохк дIабаьккхина, иза Iазапехь даллийна оьрсийн паччахьан Iедал. ШолгIа-делахь, шаьш Iедал къехойн кара лур ду, латта, заводаш, фабрикаш халкъан дола йохур йу, къаьмнашна, динна маршо лур йу, даккхийчу а, кегийчу а къаьмнашна йукъахь нийсо йийр йу, бохура большевикаша. Ткъа нохчашка паччахьан Iедало цаьргара дIабаьккхина мохк царна йухаберзор бу а, бохура. Маршо а, шайн мехкан дай хилар а – иза дара бIешерийн дохалла нохчийн халкъо сатийсинарг. КхозлагIа-делахь, большевикашца бара нохчийн халкъан уггар хьекъале, кхетаме нах – Таьштамар, Асланбек, МитIин Iела, Солса-Хьаьжа, Соип-Молла, кхин дуккха а.
Шовзткъа эзар эпсарх вовшахтоьхна Деникинан эскар Нохчийчу деача, большевикашкахьа, Советийн Iедалехьа тIамехь ийгира эзарнаш нохчийн кIентий. Деникинцаша маситта йурт йагийра, йохийра, талийра. Азамат-Юрт, БердакIел, Гуьмсе, ГIойтIа, ГIулара, Доьлака, Къеди-Юрт, Мелчхе, Ной-Боьра, Устар-ГIарда, Хьаьдаз-Юрт, Цоци-Эвла, Iалхан-Юрт, Чечана, Энгель-Юрт, кхин дуккха а. Амма Деникинан тоьлла эскар, дохийна, Нохчийчуьра ара а даьккхира.
ХIетахь большевикашца вара Овхьад. Эскарехь кхетаме болх беш. Наггахь герз карахь тIамехь дакъалаца дезаш меттигаш а нислора. Масала, Соьлжа-ГIалахь БIедийнан тIом болуш а, ГIойтIа, Iалхан-Юрт ларйеш а. Чахкарахь хиллачу тIамехь Асланбек вуьйш цунна уллохь а вара иза. Граждански тIом чекхбаьлча, Нохчийн областан ЦИК-н органашкахь болх а бира цо. Амма Советийн Iедалан хьалхарчу шерашкахь цуьнгахьа а, большевикашкахьа а шовкъ дIайелира Овхьадан. Къаьсттина революцехь а, граждански тIамехь а дакъалаьцна нохчий даржаш къийса боьлча. Цара вовшийн сийсазбора, боьха мел дерг вовшашна тIехтухуш, ЧК-н органашка дIакхуьйлура. Иштта, оцу меттанашца цара Iедална хьалха бехбина, цхьаберш балхара дIабехира, вуьш лийцира, кхиберш набахтешкахь байира. Царна йукъахь бара Овхьада лоруш хилла Эльдарханов Таьштамар, Гойсумов Соип-Молла, Митаев Iела, кхин дуккха Iеламнах, къоман бакъболу тешаме кIентий а.
ТIаккха колхозаш вовшахтоха йолийча, цхьацца йарташкахь бахархой оцу политикина дуьхьал гIитта буьйлира. Ткъа и дуьхьалонаш Iедало йоккхачу къизаллица хьоьшура. Нах лоьцуш а, цхьаболчарна тоьпаш йетташ а. Кертара даьхни, кхидолу долалла дIадоккхуш. Жимма а таро йолу нах, кулакаш бой, церан бахам дIа а боккхуш, доьзалшца цхьаьна Казахстане ссылке бохуьйтуш. Паччахьан Iедал хийцарх, Нохчийчохь хийцаделла хIумма а ца гора. Бакъду, хьалха и таIзарш дийраш салтий а, гIалагIазкхий а хиллехь, хIинца цаьрца нохчий бара шортта. Милицийн, партизанийн, дружинникийн отрядашкахь цхьаьнакхетта. Вовшашна айкхбийлар даьржинера нохчийн исторехь цкъа а ца хиллачу тайпана.
И къизаллаш, харцонаш ца лайна, церан декъашхо ца хила балхара мукъа а ваьлла, Гати-Юьрта цIа а вирзина, хIетта кхузахь схьайиллинчу ишколехь хьехархочун балха хIоьттира Овхьад. И ишкол цуьнан вешин Iабдин цIеношкахь йара. Iабди, СаьIад, Хьуьси, кхин масех йуьртахо, кулакаш бина, доьзалшца цхьаьна Казахстане ссылке бахийтира, ткъа церан бахамаш, цIенош колхозан а, йуьртан а дола дIабелира.
1937-чу шарахь, цхьа а бехк-гуьнахь а доцуш, халкъан мостагI ву аьлла бехкевина, суьдехь кхел а ца йеш, итт шо хан а тоьхна, Сибрех вахийтира Овхьад. ЦIахь дисира Седа а, цхьа кIант а, кxo йоI а. КIентан ткъе пхи шо дара, цуьнан зуда а, бер а дара. Цхьа йoI марехь, ши йоI ненаца йара.
Итт шо хан йуьззина чекх а йаьккхина, 1947-чу шеран февраль чекхболуш, лагерера аравелира Овхьад. Нохчийн халкъ махкахдаккхар хиира цунна Соьлжа-ГIала кхаьчча. Казахстане, Йуккъерчу Азе бигна бохуш, хезира. Гати-Юьртахь цIахь висина нохчо хиларе дог даьхна, цига вахара Овхьад. Йуьртахь керла бахархой бара – нуьцкъах лаьмнашкара охьа кхуза кхалхийна суьйлий. Йурт тишйеллера. Цхьа а нохчо вацара йа Гати-Юьртахь а, йа луларчу йарташкахь а. Махках ца боккхуш, Веданахь цхьа доьзал битина, элира суьйлаша. Обарг Зеламхин доьзал.
Овхьад Ведана вахара. Шовзткъе кхо шо хьалха, даймахках ваьлла, цкъа Гуьржехахь, Азербайджанехь ворхI шо а даьккхина, Сибрехь ткъа шо хан а йаьккхина, веара иза Ведана, хIинца итт шо хан а йаьккхина вoгIypa. Хьалха кхуза вогIуш, шовзткъе диъ шо дара цуьнан, хIинца дезткъе ворхIалгIа ду…
Кхузахь бехаш а бара суьйлий. Хьалха тIенисвеллачу суьйличо Зеламхин кIант Iумар-Iела волчу вигира Овхьад. Цунна уггар ца дезачу милицин цIеношка. Iумар-Iела районехь НКВД-н отделан начальник вара. Овхьад мила ву хиъча, шен йиша Муслимат йолчу цIа вигира цо. Суьйранна Зеламхин важа йоI Энист а йеара цаьрга. Цара дийцира Овхьаде нохчийн халкъ махкахдаккхар муха хилира. Ведана районера дукхахболу нохчий Казахстанехь Павлодарски областехь бу, бохура цара.
– Тхан ден тхо кхоъ дисина хIинца, – бохура Iумар-Iелас. – Сол воккха ваша ткъа шо хьалха вийна бандиташа. ЧК-н белхало вара иза. Хьуна дагайогIу хир йу колхозаш вовшахтухуш а, кулакаш дIабохуш а, цхьацца йарташкара бахархой Iедална дуьхьалбевлла хан. ХIетахь кулакаша МахкатIахь вийра иза. Халкъ махкахдоккхуш, тхан да лерина, махках ца доккхуш, тхо кхоъ цIахь дитира. ХIинца пхоьалгIа шо ду со НКВД-н белхало волу. Хала ду кхузахь. Бандиташ баьржина хIокху лаьмнашкахь. Суьйлий, нохчийн бандитех бисинарш. Дийнахь-буса синтем боцуш, царна дуьхьал къийсам латто деза тхан.
Оцу буса хан йаьллачу хенахь охьавижнехь а, наб ца кхеташ дукха Iиллира Овхьад. Адамех цецвала, шена ца гуш хIумма а ца дисина, моьттура цунна цкъацкъа. Амма замано а, адамаша а цецвийла дукха хIуманаш гойтура цунна. Йерриг Россехь а, Иранехь а, Хонкарахь а, Европехь а майраллица, оьздангаллица, доьналлица гIараваьлла къонах ма вара Зеламха. Шен халкъана тIехь паччахьан Iедало латточу харцонашна, Iазапна дуьхьал, шен халкъан маршонехьа къуьйсуш, кхойтта шарахь халонаш, баланаш лайна, эххар а шен са а халкъан дуьхьа дIа ма деллера цо. Халкъо шен орцахо, шен тешаме кIант ма лорура иза. Иштта халкъан дагахь а ма висина иза. Ткъа паччахьан Iедало разбойник, бандит, адамашдайархо бохуш кхайкхавора. Иза а, цуьнан накъостий а. Ша Пачхьалкхан Думе йаздинчу кехат тIехь Зеламхас ма-аьллера, ша обарг хилла ца ваьлла дуьнен чу, шех обарг винарг Iедалан харцонаш, къизалла, халкъехь латто Iазап ду.
ХIинца хьаннашкахула, лаьмнашкахула Iедалх бевдда лелачу нахана а изза
