Орлов Владимир
Вова Цымерман (на белорусском языке)
Уладзiмiр Арлоў
Вова Цымерман
Блаславёны, хто мае на свеце дом, у якiм прамовiў першае слова, навучыўся хадзiць пад стол, а потым датупаў да ганка, бразнуўся з яго i, румзаючы ад страху ды болю, папоўз на збiтых каленках да веснiцаў.
Тое месца, дзе стаяў некалi наш скарбовы драўляны полацкi дом, ужо даўно занятае прысадзiстым бетонавым кубiкам Палаца культуры завода шкловалакна. Часам я заходжу ў ненавiсную мне спаруду, блукаю па яе пустых калiдорах i спрабую ўявiць, дзе што месцiлася ў тыя гады, калi паляцеў у космас Юры Гагарын i нашую вулiцу назвалi ягоным iмем.
Сам дом быў, здаецца, там, дзе сёння шатня, "шпакоўня", - акурат на месцы цяперашняй прыбiральнi, а пад падлогаю глядзельнае залi, магчыма, ацалела жменька попелу з таго раскладзенага пад маёй улюбёнай папяроўкаю вогнiшча, дзе мы некалi спалiлi, папярэдне выкалаўшы яму вочы, партрэт Iосiфа Вiсарыёнавiча Сталiна. Тады мне было дзевяць гадоў, а Вову Цымерману, што разам з намi браў удзел у карнай акцыi, - на паўтара меней, але гэты рослы мурлаты хлопчык з падобнымi да двух мячыкаў ружовымi шчокамi мог лёгка адужаць любога з нас.
Статыстыка сведчыць, што ў 1885 годзе з кожнае сотнi палачанаў габрэямi было шэсцьдзесят шэсць, а на пачатку XX стагоддзя - роўна палова. У гады майго дзяцiнства агульныя лiчбы, вiдавочна, змянiлiся, але нашага раёна гэта нiяк не датычыла. Вакол нас жылi Шэфы i Гофеншэферы, Лiўшыцы i Эпштэйны, Рафайловiчы, Сралiовiчы i Герцыковiчы, трохi далей - Берманты, Бернштэйны, Кацы, Кацманы i Кацнельсоны. Дзякуючы сваiм пазнейшым гiстарычным росшукам я заўважыў, што некаторыя прадстаўнiкi гэтых слаўных фамiлiй упарта захоўвалi вернасць прафесiям продкаў. Абодва дарослыя Сралiовiчы, напрыклад, працавалi ў гарадской друкарнi - праўда, не гаспадарамi, як iхнi дзед, а ўсяго толькi метранпажамi з вечна чорнымi ад волава i фарбы пальцамi. Бермант i Бернштэйн, гэтаксама як iх сваякi перад "вялiкiм кастрычнiкам", жывiлiся з фатаграфii.
Чым займалiся сто гадоў таму Герцыковiчы, я не даведаўся, аднак сын старога Залмана Айзiк, што працаваў завучам нашае школы, меў бясспрэчныя заслугi ў змаганнi з шыкоўнай фрызурай будучага беларускага лiтаратара Вiнцэся Мудрова, а пляменнiк Айзiка Залманавiча Аркаша Кацман кiраваў пазней папулярнай секцыяй аэробiкi. Пасля агульных заняткаў ён зазвычай пакiдаў у зацiшнай спартовай залi адну са сваiх выхаванак, каб яшчэ з паўгадзiны пазаймацца iндывiдуальна, а потым прыходзiў я, мы рэзалiся ў пiнг-понг, i я прапаноўваў Аркашу трохi адрэдагаваць назву секцыi, дадаўшы перад "б" лiтару "е". Гуляючы са мной развiтальную партыю напярэдаднi ад'езду ў Лос-Анджэлес, Аркаша Кацман прамовiў сакраментальную фразу: "Не пойму я никак, Володя, почему ты вырос среди евреев, а никак приличную квартиру не получишь".
Але гэта прычынiлася праз шмат гадоў пасля дзяцiнства, а ў той малечы час, жывучы сярод суседзяў, якiх спрэс звалi Хаiмамi, Абрамамi, Iзраiлямi ды Мойшамi, я ад душы здзiўляўся, што ў майго таты такое нетутэйшае iмя Аляксей.
Дом маiх бацькоў на вулiцы першага касманаўта атачалi будынкi розных установаў, дзе пасля шасцi заставалiся толькi вартаўнiкi i вахцёры, а таму ўвечары ў нас было пустэльна i цiха. Затое за нашым гародам пачыналiся ажно тры густа населеныя вулiцы з парадкавымi нумарамi пад агульнаю назваю Рабочая. Каб там жылi калi-небудзь нейкiя рабочыя, я не памятаю. Там жылi габрэi, i гэтыя вулiцы, прынамсi, старэйшая частка iхняга жыхарства, гаварылi на iдыш.
У цёплыя летнiя адвячоркi гаспадары выходзiлi з драўляных дамовак, уладкоўвалiся на лавачках каля гародчыкаў, у якiх раслi бэз, "разбiтае сэрца" i жоўтыя вяргiнi, i паважна гаманiлi на не зразумелай мне мове. На ўтравелых вулiцах, дзе машыны з'яўлялiся толькi калi хтосьцi памiраў, хадзiлi козы i куры, бегалi непародзiстыя каты i сабакi рознае масцi, i мы з габрэйскiмi дзецьмi гулялi ў "пiкара" i "калiм-бам-ба".
Тоўстая, як капешка, цётка Роза Саламонаўна любiла пачаставаць нас агрэстам або малiнамi. На свята з яе пульхных пальцаў можна было атрымаць кавалак габрэйскага мядовага пернiка пад экзатычнаю назваю "тэйгэлэх". Цётка Роза працавала касiркаю на атракцыёнах у парку каля Дзвiны i сваiм людзям адказвала па-свойму: "Драйсiк копiкес бiлет". З мяне грошай яна нiколi не брала. Па часе я зразумеў, здаецца, прычыну такое дабрачыннасцi: мой тата быў пракурорам, а яе сын Фiма цягнуў тэрмiн за тое, што зарэзаў жонку. Гэтае злачынства ўяўлялася мне бясконца загадкавым, бо якраз будучы забойца даў мне пачытаць "Маленькага прынца" i яшчэ багата цiкавых кнiжак.
Тэрмiн Фiма атрымаў невялiкi, бо ўчынiў смертазабойства, як казалi дарослыя, "на почве ревности". Мая дзiцячая спроба дазнацца, што гэта за "почва", скончылася нiчым. Ну i што з таго, што заспеў жонку з iншым? разважаў я над пачутым тлумачэннем, iнтуiтыўна падазраючы, што з гэтае прычыны можна перарэзаць занадта шмат жонак. I потым было зусiм незразумела, навошта калi заспеў яе з iншым - рэзаць менавiта жонку, а не таго iншага.
Ведама ж, нашы суседзi-габрэi не толькi прадавалi квiткi ў парку культуры i адпачынку ды рэзалi жонак. Царскi генерал Мiхаiл Без-Карнiловiч, што выдаў у 1855 годзе кнiжку "Истбрические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии", пiсаў аб полацкiх i наогул прыдзвiнскiх габрэях наступнае: "Предприимчивы, любопытны, проницательны. Заранее рассчитают барыши, какие может доставить предпринимаемая операция; исчислят расходы, и тогда только возьмутся за дело. Избегают утомительных работ: между ними найдете много портных, сапожников, шапошников, стекольщиков, лудильщиков, жестянщиков, резчиков печатей, золотых и серебряных дел мастеров; редко встретите кузнеца, плотника, пильщика. В вере тверды, единодушны, любят помогать своим, в особенности когда пострадают от пожара".
Усё праўда.
Муж цёткi Розы Iзраiль Майсеевiч таксама пазбягаў пыльных ды "утомительных" работ i зарабляў на хлеб начным вартаваннем паркавых атракцыёнаў. Хоць iмя гэтага мужнага чалавека ў памяцi палачанаў ужо сцёрлася, ягоны подзвiг назаўсёды ўвайшоў у гарадскiя аналы. Калi ў парку паставiлi атракцыён "Пятля Несцерава", двое мiлiцыянтаў з дзяжурнага патруля раскатурхалi Iзраiля ў ягонай вартоўнi i загадалi пракацiць. Муж цёткi Розы паслухмяна нацiснуў кнопку i пайшоў дасыпаць. Мiлiцыянты "пятлялi" ў скляпаным з бляхi самалёце давiдна. Знялi iх непрытомных i ледзь жывых. На шчасце, адзiн з "лётчыкаў" перад тым як знепрытомнець, здолеў выцягнуць пiсталет i разрадзiць абойму ў бок вартоўнi, чым i парушыў бесклапотны сон пiльнага Iзраiля Майсеевiча. (Перад ад'ездам у Iзраiль муж Розы Саламонаўны, праўда, прызнаваўся, што не заснуў у тую ноч нi на волас.)
I наконт пажару праўда. Калi ў Герцыковiчаў згарэла палова дому, iм папрыносiлi з усiх Рабочых вулiцаў столькi рэчаў, што стары Залман быў проста шчаслiвы i хвалiўся, быццам у адбудаванай дамоўцы цешыцца са сваёй Сiмай не на двух, як да пажару, а ажно на чатырох ложках.
Яшчэ адна Сiма - Сiмачка Музыкант, дачка iнспектара гарана, жыла побач з намi ў завулку з глыбокай лужынай, у якую глядзелiся цераз плот падвязаныя сiнiмi стужкамi мальвы. Смуглявая, з глыбокiм малiнавым румянкам i зялёнымi мiндалевымi вачыма, Сiма надоўга заняла месца ў маiх эратычных фантазiях i самотных забавах. I дагэтуль, перачытваючы "Найвышэйшую песню Саламонаву", я бачу кранутыя лёгкiм загарам Сiмiны ножкi - палевыя з блакiтнымi жылкамi.
Так, варта было выйсцi з дому, прабегчы сотню крокаў, i ты як быццам трапляў у iншую краiну - з яе моваю, з яе аблiччамi i iмёнамi, нязвыклымi звычаямi i стравамi.
Неадменнаю часткаю гэтай краiны, над якой дзьмулi далёкiя гарачыя вятры, быў дзядзька Грыша Цымерман, што сядзеў на лавачцы каля дагледжанага, пафарбаванага ў тэракотавы колер дамка i задуменна глядзеў выцвiлымi лавандавымi вачыма на стогадовую таполю.
Удзень бацька Вовы Цымермана працаваў шаўцом у будцы каля першай у Полацку крамы самаабслугоўвання. Увечары, перш чым выйсцi са свайго прапахлага скураю i клеем закутка, каб паглядзець на таполю, ён таксама працаваў шаўцом. Асаблiва захапляла мяне тое, як па-цыркавому спрытна дзядзька Грыша выплёўваў з рота маленькiя цвiчкi i адным снайперскiм ударам заганяў iх у належнае месца. На вайне ён служыў у артылерыi, атрымаў кантузiю, i кожны год, на схiле лета, яго апаноўвала замарачэнне. Ён рабiўся гаваркi, апавядаў, як выпiваў з маршалам Жукавым i бачыўся на перадавой з самiм Сталiным, а разышоўшыся, пачынаў выгукваць артылерыйскiя каманды. Тады дзядзьку забiралi на месяц за Дзвiну, дзе ў колiшнiх мурах братоў-бернардзiнаў месцiлася вар'ятня. Хворых лекавалi там не толькi медыкаментамi, але i псiхатэрапiяй. Напрыклад, калi медыкам спатрэбiлася цэгла, бабiнец кляштарнага сабора разабралi, а косткi з пахаванняў пад iм раскiдалi проста пад нагамi ў пацыентаў.
Пасля лекаў дзядзька Грыша да наступнага жнiўня губляў усю ваяўнiчасць, рабiўся цiхмяны ды лагодны i штовечар займаў звычную пазiцыю насупраць таполi. Ягоныя адносiны з гэтым дрэвам прыводзяць мне на памяць пачуццi, што звязвалi палкоўнiка Аўрэлiяна Буэндыя з каштанам, уткнуўшыся ў якi лбом герой Маркеса назаўсёды развiтаўся з нашым светам.
