Василевич Алена
Панi старшынiха прыехала (на белорусском языке)
Алена Васiлевiч
Панi старшынiха прыехала...
Хотят ли русские войны...
Я.Еўтушэнка
- Цi чуў бо ты, Чэсiк, што да старшынi нашага панi яго прыехала?
Гарбаты Мiкодым, не спяшаючыся, рассцiлае пад дубам зрудзелы ад дажджовiцы i сонца суконны даматканы халат, выпростваецца на iм усiм сваiм нязграбным целам i з асалодай закурвае люльку. Люлька сiпiць i захлiпваецца гэтаксама, як сiпяць i захлiпваюцца Мiкодымавы грудзi. Мiкодым зацягваецца пякельным дымам i доўга бухае кашлем: бух-бух-бух...
- Каб цябе немач узяла, каб цябе... - тыльным бокам далонi выцiрае ён з воч слёзы.
Адбухаўшы, зноў звяртаецца да падпаска Чэсiка:
- Дык кажу, цi чуў ты, што да старшынi яго панi прыехала?
- Панi?!. - Чэсiк не чуў гэтай навiны. Яна звальваецца на яго, як гура снегу. - Панi прыехала?.. - перапытвае ён, i чорны ад загару i сiверу твар яго, звычайна пахмуры i абыякавы, расплываецца ва ўсмешцы, адбiваючы па чарзе адно за другiм самыя нечаканыя адценнi: спачатку разгубленасць, потым спалох, а потым такую дзiўную пяшчоту...
Мiкодым робiць выгляд, нiбыта нiчога гэтага не заўважае, i працягвае сваё:
- Дык вось кажу, пакуль старшыня будзе вылежвацца са сваёй паняю, давай упусцiм на гадзiну якую кароў скраечку ў сенакос. Няхай паходжваюць з расой, а то пашы няма анi звання... Усё пазаворвалi, усё пакарчавалi гэтымi кустарэзамi... А цяпер з быдлам куды хочаш дзенься...
Новы кiрунак Мiкодымавых думак пра кароў i пра пашу пераключае Чэсiка на гэту тэму не адразу.
- А можа панi i не вылежваецца... - панура пярэчыць ён Мiкодыму.
- "Не вылежваецца"... - перадражнiвае падпаска Мiкодым. - Дурны ты, Чэсiк.
- А вось i не дурны...
- Ну, а не дурны, дык займай кароў ды пераганяй канаву, - строга, ужо загадвае Мiкодым.
Ён старэйшы калгасны пастух. Пасе кароў як толькi пасля вайны заснаваўся калгас. Чэсiк таксама даўно пасе кароў, але ён усяго толькi падпасак у Мiкодыма.
Чэсiку хутка трыццаць год. Ён рослы, плячысты i прыгожы з твару. У яго бяскрыўдныя, як у малога дзiцяцi, сiнiя вочы i ўсмешка таксама бяскрыўдная i заўсёды крышку як быццам недаверлiвая. Чэсiк баязлiвы i паслухмяны. Рукамi сваiмi ён можа падняць, напэўна, хату - капу сена ён бярэ i падае на стог за адзiн раз.
Чэсiку хутка трыццаць год... Некалi ў вайну, на вачах у яго, немец забiў з аўтамата яго матку. Мацi сядзела ў хаце на ложку i кармiла грудзьмi дзiця - Чэсiкаву сястру. Немец даў з парога ўсяго адну толькi чаргу... I пайшоў з хаты. Суседзi тады ледзь сцягнулi Чэсiка з печы.
Ён тады доўга не гаварыў зусiм, а потым доўга заiкаўся... Паступова страх i заiканне прайшлi, а Чэсiк як быў, так i застаўся на ўсё жыццё дзiцём. На ўсё жыццё застаўся няшчасным чалавекам...
Бацька з вайны таксама не вярнуўся, а цётка, у якой гадаваўся Чэсiк, памерла неўзабаве пасля вайны. Так ён i застаўся на белым свеце адзiн, як перст, у цётчынай хаце. У сваю хату (яна доўга стаяла з забiтымi вокнамi, аж пакуль не перацягнулi яе да рэчкi, на брыгадную лазню) заходзiць баяўся. Нават калi i вырас ужо, калi i забыў усё чысценька - i матку, i сястрычку, i тое кароткае чорнае дула аўтамата... Так i гiбеў небарака, жывучы з людское ласкi. А ласка тая вядомая: кепска чалавеку самому - тады ён i пра другога ўспомнiць. А добра - дык хто там вельмi клапоцiцца, што ў некага галавы няма да каго прыхiлiць...
Над Чэсiкам зжалiлася старая Паўлiха. Была яна глухая i жыла адна душою, у самым канцы вёскi, у старой, як i сама яна, хаце. Гаспадара пахавала яшчэ за панамi. Сыноў трох з вайны не дачакалася. А дачка адзiная, хоць i жыла непадалёку, да маткi амаль не наведвалася. Пайшла замуж за нейкага ўпраўнага нарыхтоўшчыка, выбудавала дом пад шыферам - i забыла дбаць пра матку. I Паўлiха вельмi не дамагалася даччыной ласкi. Ногi яшчэ трымалi, i яна пынiла калгасную птушкаферму.
...Бядак бедака бачыць здалёк. Так i Паўлiха. Пашкадавала сiрату (ды яшчэ такое няшчаснае): адзiн раз зварыла чыгунок гарачай бульбы ды занесла Чэсiку са свежым гурочным расолам, як прыгнаў кароў з поля. Другi раз забегла - апатрыла хату, ды сёе-тое з адзення перамыла, каб падабнейшы быў. А як халады навалiлiся, пачала заходзiць у печы прапалiць, цi хоць дроў падкласцi ды строга наказаць, каб глядзеў, каб, бронь божа, пажару не нарабiў... (Сам Чэсiк нiколi ў печы не палiў. Нават зiмой. Днём ён заўсёды рабiў на кароўнiку, дык было цёпла. Вечарамi грэўся па цёплых людскiх хатах. А ноччу хоць спаў i ў ледзяной хаце, але пад кажухом таксама цёпла было...)
У аддзяку Чэсiк прывозiў Паўлiсе з лесу дроў. Прывязе, напiлуе з хлапчукамi, а потым возьме пераколе ды гэтак акуратненька складзе iх у сцiртачку пад паветкай. А то надумаецца ды ваду пачне Паўлiсе насiць: налье поўны цэбар, налье начоўкi, а потым усе вёдры, якiя толькi ёсць у гаспадарцы, паналiвае... I ўсё гэта без загаду, па сваёй волi, моўчкi... Ну дык як ты яго, на месцы гэтай старой Паўлiхi, не пашкадуеш? I каго ж ты пашкадуеш яшчэ, як не яго. I хто цябе пашкадуе, хто табе прывязе гэтых дроў цi пра ваду гэту ўспомнiць.
Паступова да гэтага прывыклi i самi Паўлiха з Чэсiкам i людзi прывыклi. Праўда, Паўлiшын клопат пра Чэсiка зусiм не перашкаджаў людзям (хiба не знойдуцца такiя) падвучваць хлапца на кепскае. Маўляў, ты добра зарабляеш у калгасе, а Паўлiха цябе нясмачна кормiць i абы-як апранае. Пасля такой гаворкi Чэсiк звычайна прыбягаў да Паўлiхi сварыцца... Паўлiха не спрачалася з Чэсiкам, нiчога не адмаўляла - яна толькi садзiла яго за стол, налiвала яму мiску гарачай капусты, а сама даставала з-за абразоў ключ ад шафы. Потым адмыкала шафу i пачынала паказваць:
- Вось гэты суконны гарнiтур, Чэсiчак, хiба даўно мы табе яго купiлi? Памятаеш, на Юря наўмысля хадзiлi з табою ў Смаргонь... А вось гэту шаўковую блакiтную кашулю? У каго на вёсцы ёсць харашэйшая? А вось гэтыя картовыя штаны - нi разачку не адзетыя. А яшчэ вось бравэрка, а паўбацiнкi...
Не задзiрлiвы, i не злапомслiвы, Чэсiк у момант апаражняе мiску заскваранай здорам капусты i ў момант забывае ўсё тое нядобрае, што яшчэ некалькi хвiлiн назад варам бушавала ў яго грудзях. Раз-пораз ускоквае ён з месца то памацаць шаўковую рубашку, то апрануць бравэрку - сiняе суконнае паўпалiто з цыгейкавым каўняром, то прымерыць чаравiкi... Чэсiк цешыцца сваiм багаццем, як дзiця, а Паўлiха цешыцца Чэсiкам. Дзякаваць богу, хлапцу ёсць у што апрануцца, ёсць што абуць. А людзi - iм ратоў не пазашываеш. Няхай сабе мелюць!
Нарэшце ўсё дабро зноў звешана i складзена ў шафу. Шафа замкнёна на ключ. I ключ схаваны за абразы.
На сэрцы ў абаiх лёгка i весела.
Тым часам пара i выганяць каровы з ранкаў, i Паўлiха iдзе рыхтаваць Чэсiкаву торбу.
- Не баўся ж бо, дзеткi, - папярэджвае яна Чэсiка. - А то Мiкодым будзе лаяцца.
Сама яна таксама спяшаецца. Ёй таксама пара на сваю ферму: каб хаця дзяўчаты не забылi паналiваць вады куранятам, а то пазаходзяцца ад смагi гарачыня такая!..
- Глядзi ж, дзеткi, не пазнiся! - яшчэ раз, з парога ўжо, наказвае Паўлiха i бяжыць на ферму.
Чэсiк бярэ торбу з ядой, бярэ пугу i, як штодня, як штолета, iдзе займаць калгасныя каровы.
...Чэсiк пагрозлiва замахваецца - i раменная пуга свiшча i сыкае ў паветры вужакаю. Каровы ведаюць Чэсiкаву пугу i подбежкам, грузнучы па чэрава ў багне, перабiраюцца цераз канаву. Выбраўшыся на грудок, прагна прыпадаюць да смачнага роснага мурагу. Толькi i чутно: жвiў, жвiў, жвiў...
Сам Чэсiк пераходзiць канаву па кладцы. Загад Мiкодыма выкананы, i Чэсiк можа пасядзець таксама. Адсюль каровы нiкуды не пойдуць. Трэба толькi пiльнаваць, каб старшыня калгаса не нарваўся.
Успамiн пра старшыню калгаса зноў падкочвае да Чэсiкавага сэрца дзве хвалi. Адна хваля цёплая i лагодная: да старшынi прыехала яго панi старшынiха, а яна таксама прыгожая, такая вясёлая... Другая хваля нядобрая: яна студзiць Чэсiкава сэрца i поўнiць яго злосцю: а мо i праўду кажа Мiкодым, што старшыня вылежваецца з паняю старшынiхаю... I Чэсiку здаецца, што брыдчэйшага i горшага чалавека за iх старшыню калгаса няма на свеце. Здаецца, каб стрэўся з iм дзе-небудзь у лесе цi ў жыце - забiў бы! Такi кiрунак думак робiць Чэсiкаў твар тупым i звераватым. I няма нiчога дзiўнага: стрэнься старшыня яму ў такую хвiлiну дзе-небудзь адзiн на адзiн - i заб'е...
- Чэсiк, глядзi адно, не ўпусцi ў шкоду кароў! (У лагчыне, за грудком, аўсы.)
Уладны Мiкодымаў голас абуджае Чэсiка ад яго думак. Яны, як напуджаныя вераб'i, рассыпаюцца каторая куды, i Чэсiк зноў застаецца сам з сабою, з галоўным сваiм клопатам - каровамi.
- Гляджу, - панура адказвае ён i накiроўваецца да белага каменя.
Камень гэты, нiбыта яго ўзялi i наўмысля пагаблявалi, роўны i гладкi, што той стол. На iм можна легчы i выцягнуцца - удоўж, упоперак. Можна сесцi ўпяцярых. Можна скакаць нават. Ляжыць гэты белы камень тут з незапамятных часоў, i старыя кажуць, што ад яго i назва вёскi пайшла - Белая. Летась начальнiк экспедыцыi, што шукала цэлае лета каля Белай нейкай солi, надумаўся быў узарваць белы камень. Ды людзi не далi.
Узлезшы на камень, бачыш, як бяжыць удалечынi Вiлiя, халодная, быстрая рэчка. Левы бераг яе нiзкi, нiбыта засланы зялёным аксамiтам - толькi мясцiнамi аксамiт перасыпаны, як вальцоўкай, мяккiм, залатым пяском. У гэтым пяску цэлае лета капаюцца вясковыя дзецi. Гэтыя пясчаныя мясцiны заўсёды выбiрае сабе для вадапою жывёла.
