- Што тут добрага? - пазмрачнеў Казангап, i вусны ягоныя затрымцелi ад гневу. З iм такое здаралася не часта, калi не сказаць, - бадай, нiколi, бо з сынам гэтак не гаварыў ён, наўпроцi, заўсёды ледзь не хукаў на яго, вучыў, нi ў чым не адмаўляў, верачы, што той выйдзе ў не абы-якiя людзi. - Навошта ты смяешся з гэтага? - дадаў ён глуха, усё больш чырванеючы. - Гэта ж бяда людская.
- А як жа мне гаварыць? Во дзiва! - запярэчыў Сабiтжан. - Як ёсць, так i гавару.
Бацька нiчога не адказаў, адставiў ад сябе пiялу з чаем. Ягонае маўчанне рабiлася невыносным.
- I наогул, на каго крыўдаваць? - здзiўлена пацiскаючы плячыма, загаварыў Сабiтжан. - Не разумею. Яшчэ раз кажу - на каго крыўдаваць? На сам час - яго не спынiць. На ўладу - не маеш права.
- Ведаеш, Сабiтжан, мая справа, яна пад сiлу мне. У iншыя справы я не лезу. Але запомнi, сын, я думаў, што ты сваiм розумам ужо дайшоў, дык вось запомнi. Толькi на бога не можа быць крыўды - калi смерць пашле, значыцца, жыццю канец надышоў, на тое i нарадзiўся, - а за ўсё астатняе на зямлi можна спытаць! - Казангап падняўся з месца i, не гледзячы нi на каго, раззлаваны, выйшаў з дому, пайшоў некуды...
А другiм разам, шмат год пасля таго, калi абжылiся, атайбавалiся ў Баранлы-Буранным, калi нарадзiлiся i выраслi дзецi, заганяючы пад вечар жывёлу ў загон, а было тое вясной, Едыгей пажартаваў, гледзячы на ладнаваты ўжо авечы статак:
- Разбагацелi мы з табой, Казаке, хоць ты бяры ды раскулачвай нас нанова!
Казангап зiрнуў на яго порстка, аж вусны натапырылiся.
- Ты гавары, ды не загаворвайся!
- Ды ты што, жартаў не разумееш, цi як?
- З гэтым не жартуюць.
- Ды кiнь ты, Казаке. Сто год мiнулася...
- У тым i справа. Дабро адбяруць у цябе - не прападзеш, выжывеш. А як душу растопчуць, гэта не паправiць ужо...
Але ў той дзень, калi яны iшлi саразекамi з Кумбеля ў Баранлы-Буранны, да тых размоў было яшчэ далёка. I яшчэ нiхто не ведаў, як i чым скончыцца ўсё на новым месцы, цi доўга здолеюць там пратрымацца, прыжывуцца цi пойдуць далей па свеце. Проста гаворка iшла пра жытку, i Едыгей пацiкавiўся, як здарылася, што Казангап на фронт не трапiў, мо хвароба якая знайшлася?
- Не, дзякуй богу, здаровы я, - адказаў Казангап, - нiякай хваробы ў мяне не было, i ваяваў бы, думаю, не горш за iншых. Тут па-другому сталася...
Пасля таго як не адважыўся Казангап вяртацца ў Бешагач, засталiся яны на станцыi Кумбель, а то ж дзе яшчэ. Зноў у Галодны стэп - далёка надта, ды i навошта тады было вяртацца адтуль? На Арал - таксама перадумалi. А начальнiк станцыi, добры чалавек, заўважыў iх, гаротных, i распытаўшы, адкуль яны i чым думаюць займацца, пасадзiў Казангапа i Букей на таварняк да раз'езда Баранлы-Буранны. Там, сказаў, патрэбны людзi, вас там чакаюць. Запiску напiсаў начальнiку раз'езда. I не памылiўся. Як нi гнятлiва, цяжка было нават у параўнаннi з Галодным стэпам - там людзей была процьма, праца кiпела, - як нi страшна было ў бязводных саразеках, але памалу звыклiся, прыцярпелiся i зажылi. Што нi кажы, а самi сабе гаспадары. Абое лiчылiся пуцявымi рабочымi на перагонах, хоць i рабiлi ўсё, што мелася там рабiць. Вось так i пачалося iх сумеснае жыццё, Казангапа i ягонай маладой жонкi Букей, на тым бязлюдным раз'ездзе. Праўда, парывалiся разы са два, ашчадзiўшы грошай, перабрацца куды-небудзь у iншае месца, блiжэй да станцыi цi горада, але пакуль яны збiралiся, тут i вайна пачалася.
I пайшлi эшалоны праз Баранлы-Буранны на захад з салдатамi, на ўсход з эвакуацыйнымi, на захад са збожжам, на ўсход з параненымi. Нават на такiм глухiм паўстанку можна было адчуць, як увачавiдкi i пачыналася ўсё ў вялiкiм свеце...
Раз-пораз раўлi паравозы, патрабуючы адкрыцця семафораў, а насустрач iм зноў жа гудкi... Шпалы не вытрымлiвалi нагрузкi, угiналiся, раней часу адраблялi сваё рэйкi, трацячы форму ад нагрузак. Ледзь паспявалi замянiць палатно ў адным месцы, тэрмiнова патрабаваўся рамонт у другiм.
I нi канца, нi краю - i адкуль толькi бралiся людзi, эшалон за эшалонам iмчалi на фронт удзень i ўночы, тыднямi, месяцамi, а потым i гадамi. I ўсё на захад - туды, дзе свет iшоў на свет, i было тое не на жыццё, а на смерць...
Праз нейкi час дайшла чарга i да Казангапа. З Кумбеля перадалi позву з'явiцца на зборны пункт. Начальнiк раз'езда схапiўся за галаву, застагнаў забiралi лепшага пуцейшчыка, iх i так было на раз'ездзе паўтара чалавекi. Але што ён мог, хто б яго слухаць стаў... Засмяюць, калi сказаць, што тэрмiнова патрэбна яшчэ адна запасная лiнiя. Каму цяпер у галаве - вораг пад Масквой...
I ўжо была на парозе першая ваенная зiма, ранняя, з раннiмi адвячоркамi, iмглiстая, з лютымi халадамi. А напярэдаднi той ранiцы выпаў снег. Уночы пайшоў. Спярша лёгкiм сейвам, а потым павалiў густа i зацята. I пасярод шырокай глушэчы саразекаў, бясконца ахiнаючы раўнiны, лягла агромнiстым покрывам чыстая снегавая бель. I адразу заварушылiся, пачалi месцi снег саразекскiя вятры. То былi пакуль яшчэ кволыя, на самым пачатку вятры, а потым ужо ўсхопяцца, закруцяць, завар'ююцца сапраўдныя завiрухi. I што тады будзе з танюсенькай нiтачкай чыгункi, што палавiнiла з краю ў край Сярэдзiнныя землi вялiкiх жоўтых стэпаў, напятая так, што, глядзi, парвецца... Наструненая была тая нiтка, i ўсё рухалiся i рухалiся цягнiкi ў той i другi бок...
Тым ранкам ад'язджаў Казангап на фронт. Ад'язджаў адзiн, без усялякiх праводзiн. Калi яны выйшлi з дому, Букей прыпынiлася, сказала, што ў яе ад снегу закружылася галава. Казангап падхапiў захiнутае ў цёплае дзiця з яе рук. Тады ўжо Айзада ў iх была. I яны пайшлi, магчыма, апошнi раз пакiдаючы сляды побач на снезе. Але не жонка праводзiла Казангапа, а ён пасля давёў яе да стрэлачнай будкi, перад тым, як сесцi на таварняк да Кумбеля. Цяпер Букей заставалася стрэлачнiцай замест мужа. Тут яны развiталiся. Усё, што трэба было сказаць, было сказана яшчэ ноччу. Паравоз стаяў ужо, гатовы ў дарогу. Машынiст прыспешваў, рабiў знакi Казангапу. I як толькi Казангап развiтаўся канчаткова, як пабег да паравоза, той даў доўгi гудок, а потым ужо, забраўшы Казангапа, пастукваючы коламi, папоўз на стрэлку, дзе, адкрыўшы iм пуць, стаяла Букей, туга павязаная хусткай, у мужчынскiх ботах, са сцяжком у адной руцэ, з дзiцём у другой. Апошнi раз памахалi адно аднаму. Мiльганулiся - аблiчча, пагляд, рука, семафор...
А цягнiк тым часам усё iмчаў, пакрываючы ляскатам маўклiвасць саразекаў, што наплывалi на цягнiк i адплывалi ад яго, як нейкi белы сон. Вецер бiўся аб паравоз, несучы з сабой пах свежага, нечапанага паху стэпавага снегу... Казангап стараўся як даўжэй затрымаць у лёгкiх гэты пах саразекскiх прастораў i зразумеў, як зямля гэтая дарагая яму...
На Кумбелi iшла адпраўка мабiлiзаваных. Строiлi ўсiх у рады, рабiлi пераклiчку i размяркоўвалi па вагонах. I вось тут здарылася дзiўная гiсторыя. Калi Казангап пайшоў са сваёй калонай на пагрузку, нехта з работнiкаў райваенкамата дагнаў яго на хаду.
- Асанбаеў Казангап! Хто тут Асанбаеў? Выйсцi са строю! Iдзi за мной!
Як сказана, так i зрабiў Казангап.
- Я Асанбаеў!
- Дакументы!.. Правiльна. Ён самы. А цяпер за мной.
I яны пайшлi назад на станцыю, дзе памяшчаўся пункт збору, i той чалавек сказаў яму:
- Вось што, Асанбаеў, ты давай вяртайся дамоў. Едзь назад. Зразумеў?
- Зразумеў, - адказаў Казангап, хоць нiчога не зразумеў.
- У такiм разе тэпай адсюль, не замiнай тут. Ты свабодны.
Казангап застаўся ў трывожлiвым натоўпе тых, хто ад'язджаў i хто праводзiў, ён быў разгублены, хоць напачатку i ўзрадаваўся быў, а потым раптам аж горача стала яму ад здагадкi, што мiльганулася ў свядомасцi. Дык вось яно што! I ён пачаў прабiвацца праз людскi натоўп да дзвярэй начальнiка збору.
- Куды ты, куды лезеш? - закрычалi тыя, што таксама хацелi трапiць да начальнiка.
- У мяне тэрмiновая справа! Эшалон адыходзiць, тэрмiновая справа! - I прабiўся.
У накураным да шызай iмглы пакоi, сярод тэлефонаў, папер i людзей, што цiснулiся да стала, ахрыплы чалавек узняў знерваваны твар ад стала, калi Казангап працiснуўся да яго.
- Ты чаго, якое пытанне?
- Я не згодны.
- З чым не згодны?
- Бацька мой быў апраўданы з тым, што трапiў пад перагiб. Ён не кулак! Праверце ў мяне ўсе паперы! Ён апраўданы як серадняк!
- Чакай, чакай! Чаго табе трэба?
- Калi мяне не бярэце з гэтай прычыны, дык гэта няправiльна.
- Слухай, не баламуць. Кулак, серадняк - каму цяпер справа да гэтага? Ты адкуль звалiўся? Ты хто такi?
- Асанбаеў з раз'езда Баранлы-Буранны.
Начальнiк пачаў зазiраць у спiсы.
- Так бы i сказаў. Тлумiш тут галаву. Серадняк, бядняк, кулак! На табе броня. Памылкова выклiкалi. Ёсць загад самога таварыша Сталiна - чыгуначнiкаў не чапаць, усе застаюцца на месцах. Давай не перашкаджай тут, ганi на свой раз'езд i справай займайся...
Надвячорак заспеў iх недзе ў дарозе, непадалёк ад Баранлы-Бураннага. Цяпер яны зноў наблiжалiся да чыгуначнай лiнii, i ўжо чуваць былi паравозныя гудкi, i можна было разгледзець вагонныя саставы. Здалёк у саразеках яны выглядалi несамавiтымi, як цацкi. Сонца паволi згасала за iмi, высвечваючы i адначасна як бы прыцяняючы чыстыя лагi i ўзгоркi наўкол, i разам з тым нячутна нараджаўся на зямлi прыцемак, глухнучы ад сiнiзны i пахаў вясновай зямлi, што дыхала яшчэ зiмовай халадэчай i вiльгаццю.
