Дакладна гэтага нiхто не сцвярджаў, але гаворкi былi. I гэта хоць трохi ды цешыла Вiнцэнтага. Ён гэтым толькi i жыў цяпер. Брыдкая была зiма. Нудна было на свеце.
Пра Бушмараў хутар Вiнцэнты больш не думаў. Сама думка гэтая аж сцепала яго.
Так жыў ён i пакрысе ачуньваў. Усё iшло паволi, цягнулася гэтак марудна!
ХI
Бушмар усё больш пачынаў нядобра пачуваць сябе пад зiркам Галенiных вачэй. Зiрк гэты пакрысе ператварацца стаў з па-жаноцку хiтрага, гуллiвага ў цвёрды i нават жорсткi. Яна як бы загадвала яму гэтым зiркам. Ён нi то што баяцца пачынаў яе, а чуў у Галене штосьцi яе ўласнае, што нiколi не страцiцца ў яе, нiколi не падначалiцца пад чужое.
Яна часта падносiла яму сына:
- На, паглядзi. Бачыш, у яго бровы такiя, як у цябе, робяцца.
- Але, - гаварыў ён, дакранаючыся пальцамi да незарослага цемя дзiцяцi.
Ён сам пачынаў чуць, як цяжка разбурыць той холад, якi з'явiўся мiж iмi з таго самага першага вечара, калi вярнуўся ён з астрога, i з таго другога вечара, калi ён, абязвечыўшы Вiнцэнтага, уцякаў да брата. Пасля гэтага вырасла вельмi; калi ён вярнуўся праз тыдзень ад брата, яна сказала яму:
- Ну, заб'еш ты мяне цi не?
Ён маўчаў.
- Скажы.
- Нашто табе гэта?
- Хачу ведаць. Калi гэта ты праўду тады казаў, дык я не буду чакаць, а забяру дзiця i пайду.
- Ты, мусiць, хочаш давесцi мяне да гэтага, калi ўспамiнаеш наўмысля, што я калi сказаў.
Ён ведаў, што яна гэта здзекуецца з яго, помсцiць за яго неабдуманае слова. Бачыў, што яна нiдзе ў крыўду не дасца, што яна нават за слова дараваць не хоча. I гэта рабiла яе дзеля яго больш, як калi, прынаднай, але ж больш, як калi, i далёкай. Прыкрасць да ўсяго вырастала ў яго. I горш за ўсё было тое, што ён цяпер пачынаў думаць, прынамсi, несвядомае з'яўлялася iмкненне дзесьцi ў iстоце дазнацца, дзе пачатак гэтай варожасцi мiж iм i Галенаю. Варожасцi, якая за кароткi час апрыкрыла iм абодвум, але ж i пазбыцца якой было нельга, але пачаткi думак гэтых прападалi, ледзьве з'явiўшыся.
Былi ў iх i лепшыя хвiлiны. Часамi, пасля даўжэзнай маўчанкi, яны пачыналi гаварыць пра што-небудзь не вельмi важнае i цiкавае для iх цяпер абаiх. Раз, напрыклад, яна сказала:
- Мусiць, шчэпы ў садзе павымярзалi, нiхто не абгледзеў iх на зiму.
- Не да гэтага было, - буркнуў ён, але чамусьцi ўзняў на яе вочы.
Мусiць, штосьцi было ў голасе яе цяпер, што нагадала ранейшы час iх, калi яшчэ ён толькi паглядаў з акна, цi не доўга бавяцца каля хаты хлопцы, а яна хвалявала яго бляскам вачэй.
I яны цяпер пачалi гаварыць пра ўсялякую драбязу, маючы асалоду не з гаворкi гэтай, а з нейкай згоды мiж iмi, але гэта сапраўды была толькi згода. Больш за ёю нiчога не было. Так гэта i праходзiла, як з'яўлялася. Без следу i карысцi.
Затое часамi Бушмару было абыякава ўсё - i халоднасць жонкi, i нелады навокал яго. Хоць з гэтага ўсё нараджалася, але засланяла сабою першапрычыну i само вырастала ў iм i поўнiла сабою ўсё. Гэта часта было, i заўсёды тады, калi Бушмар пакiдаў за сабою ўсё i быў адзiн. Апошнi раз гэта было перад самым канцом зiмы, i той раз яно скончыла ўсё ранейшае.
Зiма тады канчалася рана. Яшчэ ў канцы лютага збiралася пад снегам вада, i дарогi пачалi прападаць. Бушмар надвечар прыехаў ад брата. Страшна змарыў, аж да пены, свайго стаеннiка. Сам прамок на iмгле i быў злосны. Гнаў каня па прабоiнах i замакрэлых ухабах i нiкому не з'язджаў з дарогi (гэта i заўсёды меў ён сабе прывычку гэтую). Дома якраз iскра папала ў порах:
- Нашто ты гэтак каня морыш, улегцы едучы? - сказала Галена.
- Што табе да каня. Маўчала б!
- Чаму маўчала б?
- Таму што... К д'яблу!
Увайшоўшы ў хату, ён заўважыў, што Галена кудысьцi збiраецца. Ён моўчкi глядзеў, што з гэтага будзе. Яна раптам пакiнула свае зборы i лягла спаць.
- Ага, - загаманiў ён, дзiка i ўрачыста смеючыся, - пастрашыла. Ну што, пастрашыла?
- Слухай, - абазвалася яна, - я цябе не страшыла i страшыць не думаю. Дый не такi ты чалавек, каб цябе можна было чым устрашыць. Да цябе нiякi страх не прыстане... Ты сам бачыш, што - якая гэта наша жытка! Гэта каб увесь век у гэтакiм пекле жыць? Лепш мне пайсцi адсюль. Я даўно гаварыла пра гэта з людзьмi. I з Амiляю гаварыла, i шмат з кiм там гаварыла. Туды я пайду.
- Дык ты ўжо гаварыла?! Даўно ўжо думала пра гэта?! У маёй хаце ўсё гэта робiцца, а я нiчога не ведаю!..
Ён крычаў i тупаў нагамi.
Ён пераспаў тую ноч у кухнi на лаве, а ранiцою знiк з хаты, каб не бачыць, нiчога не чуць. Ён стаяў на ўзлеску, адзiн, пануры постаццю, але не пануры тварам цяпер. Як звер, якому дзесьцi здалёк запахла воля. Ноздры яго раздзьмулiся, бровы ссунулiся, i з-пад iх вочы свiдравалi ветравую далячынь. Высокая, чуць сутулая постаць яго доўга ўзвышалася на ўзлеску.
Там, на сонцы, снег пасыходзiў, i леташняя трава зелянiла свае вяршкi. Адзiн кусцiк яе, малады, веснавы, бялявы, папаў пад Бушмараў бот. Падкаваная набойка глыбока ўвагнала яго ў зямлю.
Пакуль не вярнуўся, Бушмар не думаў, зусiм забыўся на сваю хату i Галену з сынам.
У тую ж ноч Вiнцэнты, адхаяны сынавым доглядам, падпалiў Бушмарава гумно. Ноч была без ветру, i гумно згарэла цiха, як свечка. У iм згарэла шмат Бушмаравага набытку.
Тым часам Вiнцэнтаму падпалiць гумно не было лёгка. Ён колькi разоў варочаўся з паўдарогi, ад страху, пасля зноў iшоў. Ён цягаўся ўночы доўга, плюхаўся па мокрым снезе, правальваўся па каленi ў ваду, падыходзячы да гумна паплавамi. Нарэшце, калi прытулiўся за гуменным вуглом, пачаў шпарка жагнацца. Ткнуўшы агонь пад навiслую нiзка страху, ён з усiх сiл кiнуўся наўцёкi. Колькi разоў правалiўся па дарозе i ўвесь вымак у ледзяной вадзе да апошняй нiткi. Дадому ён не пайшоў проста дарогаю, а даў кругу паўз лес, каб не папасцiся на людскiя вочы - на пажар зараз жа пачалi бегчы. Тут ён iрваўся, каб падпалiць Андрэеву хату, але рух людзей па дарозе перашкодзiў яму. Змучаны i змочаны, дапаў Вiнцэнты да хаты, палез на печ, укрыўся кажухом i хваравiта задрамаў. Назаўтра прачнуўся ён у гарачцы, прахварэў нешта з тыдзень i сканаў.
Бушмар жа наказаў брату, каб той прыехаў. Брат вохкаў i бедаваў, але не так па тым, што ўцякла Галена, як па тым, што згарэла гумно.
Раздзел трэцi
I
Свет быў шырокi i вольны. У дзiцячым сэрцы нараджалася, расло i жыло захапленне iм. Кожны перажыты дзень даваў большае ўсё ўведванне свету. Так раслi два браты.
Часамi старыя жанчыны, бабулi калгасаўцаў, кiвалi галовамi, пускалi нават, калi-нiкалi, слязу, божкаючы:
- Ай-ай, за жывым бацькам, бацькi не ведаюць. От пайшлося iм як небаракам.
Амiля тады не перапускала:
- А на чорта iм гэтакi бацька!
Галена ж, тая адно падмiргне тады слязлiвай старой:
- А яны ж гэта i нарадзiлiся без бацькi.
- Без бацькi? А-ёй!
- Але. От надумалiся ды i нарадзiлiся.
I тады да Амiлi:
- Ну што iм канечне растлумачваць! Ты гавары таму, хто ўразумее тваю гаворку.
Тады i Амiля засмяецца, радасна гляне на сваiх сыноў. Галена ж, калi скончана работа, заўсёды няньчыцца з усiмi трыма. Часамi да трох далучае яна чацвёртага - Андрэевага. Андрэй тады жартуе:
- От мацярок у маiх сыноў!
Ён жартам заве iх усiх сваiмi сынамi. Жывуць яны не разам, але блiзка цераз сенцы. У сенцах яшчэ падлога пахне свежаю смалою, i яны яшчэ не застолены. Робiцца ўсё не адразу: цяжка ў адзiн год зрабiць усё як ёсць, а яшчэ цяжэй было зламаць дурную ўпартасць некаторых суседзяў:
- Як жа я пакiну, калi гэта маё?
- А там жа будзе ўсё тваё гэтак як i ўсiх.
- Калi ўсiх, значыцца, не маё.
- Бушмар ты, - смяяўся неспакойным смехам тады Андрэй. - Гэтае "маё" даводзiць вось да чаго чалавека.
Само слова "Бушмар" было ўжо словам незвычайным. Яно ўжо кожнаму тут гаварыла пра звярыную нялюдскасць, пра здзек над усiм, што не ён сам i не яго, пра тое, што не можа навокал яго, пакуль ён пануе, абысцiся так, каб не было пакрыўджаных, каб не было слёз людскiх. Тыя ж самыя бабулi божкалi i ўздыхалi, што гэта Бог даў чалавеку гэтакую натуру, можа, за якiя грахi яго цi нават бацькоў яго. Мужчыны ўсе i малодшыя жанкi смяялiся з гэтакай "Божае кары", але ўсё ж некаторыя гаварылi, што "натура гэта такая ў чалавека", i толькi. Тым часам былi i яшчэ адны, якiя iначай тлумачылi Бушмара. Да iх належаў i Андрэй, але першы як мае быць выказаў гэта не ён. Трымаўся тут вельмi блiзка Андрэя заўсёды (а цяпер выйшла наадварот - Андрэй стаў блiзка трымацца яго - той набываць пачаў сiлу ў сваёй дзейнасцi) адзiн хлапец. Ён на хутарах за лесам змалку пасвiў каровы, служыў нават год на Бушмаравым хутары. Яго неўзаметку пачалi заўважаць, як пачаў вырастаць тут. Бацькi яго ў вайну ўцяклi недзе з-за Вiльнi сюды i тут змерлi ад пакутных невыгодаў жыцця, а малы неяк выкiдаўся. Так на людзях i ўзрос. Звалi яго Ўладзем; ён, калi яшчэ малым пастушком быў, зблiзiўся неяк дзiўна з Андрэем, якога тады пачаў зваць дзядзькам. Раз Андрэй iшоў паўз лес i ўбачыў быў, як на дарозе стаiць i не варушыцца, як аслупянелы, малы хлапчук. Падышоўшы блiжэй, ён пазнаў "бежанскага Ўладзю". Ён глядзеў у адно месца, кудысьцi ў поле, i маўчаў. Каля вачэй у яго была чырваната, як ад нездароўя, або бессанi, цi ад слёз. Было тады холадна, восень, i ён, вiдаць, мёрз.
