На адным з урокаў геаграфii гэтая спружына спрацавала. Рана цi позна, так цi iнакш, тут цi ў iншым месцы, але гэта павiнна было здарыцца. Не з iм, дык з некiм другiм, такiм, як ён.
Расказваючы вучням восьмага класа аб эўрапейскай частцы свету, Абуталiп Кутыбаеў спамянуў пра тое, як аднойчы вывезлi iх з канцлагера ў Паўднёва-Баварскiя Альпы на каменяломнi i як адтуль iм удалося, абяззброiўшы ахову, збегчы да югаслаўскiх партызан, расказаў, што ён прайшоў паў-Эўропы ў час вайны, бываў на берагах Адрыятычнага i Сяродземнага мораў, добра знаёмы з той прыродай, з жыццём мясцовага насельнiцтва i што ўсё гэта ў падручнiку немагчыма апiсаць. Настаўнiк лiчыў, што тым самым узбагачае прадмет жывымi назiраннямi вiдавочцы.
Яго ўказка хадзiла па сiне-зялёна-карычневай геаграфiчнай карце Эўропы, што была вывешана на школьнай дошцы, яго ўказка прасочвала ўзвышшы, раўнiны, рэкi, часта датыкаючыся да тых месц, што i цяпер снiлiся яму начамi, дзе кожны дзень iшлi баi, многiя леты i зiмы, i, магчыма, указка датыкнулася да той нябачнай на карце кропкi, дзе пралiлася яго кроў, калi збоку нечакана паласнула чарга варожага аўтамата, i ён павольна пакацiўся па схiле, пакiдаючы крывавы след на траве i каменнi, тая алая кроў магла б залiць усю вучэбную карту, i яму нават здалося на iмгненне, як закружылася тады галава i пацямнела, паплыло ў вачах, як, пераварочваючыся, падалi горы i ён закрычаў, клiчучы на дапамогу сябра-паляка, якi разам з iм мiнулым летам збег з баварскiх каменяломняў: "Казiмiр! Казiмiр!" Але той яго не чуў, таму што яму толькi здавалася, што ён крычыць з усёй сiлы, а на самай справе не абазваўся нi адным гукам i апрытомнеў толькi ў партызанскiм шпiталi пасля пералiвання крывi.
Расказваючы вучням аб эўрапейскай частцы свету, Абуталiп Кутыбаеў здзiўляўся сам сабе, таму, што можа пасля ўсяго перажытага так дзелавiта, так абстрактна гаварыць толькi пра тое, што мае дачыненне да элементарнай школьнай геаграфii.
I тут рэзка паднялася рука на першай парце i перапынiла яго:
- Агай*, значыць, вы былi ў палоне?
* Агай - настаўнiк.
На яго глядзелi з халоднай яснасцю жорсткiя вочы. Твар падлетка быў крыху адкiнуты назад, ён стаяў па стойцы "смiрна", i на ўсё жыццё запомнiлiся чамусьцi яго зубы, у яго быў адваротны прыкус - нiжнi рад перакрываў, выступаючы, верхнi рад.
- Так, а што?
- А чаму вы не застрэлiлiся?
- А чаму трэба было сябе забiваць? Я i так быў паранены.
- А таму, што нельга здавацца ў палон, ёсць такi загад!
- Чый загад?
- Загад зверху.
- Адкуль гэта табе вядома?
- Я ўсё ведаю. У нас бываюць людзi з Алма-Аты, з Масквы нават прыязджалi. Значыць, вы не выканалi загаду зверху?
- А твой бацька быў на вайне?
- Не, ён займаўся мабiлiзацыяй.
- Тады нам з табой цяжка гаварыць. Магу толькi сказаць, што iншага выбару ў мяне не было.
- Усё роўна вы павiнны былi выканаць загад.
- А ты чаго прычапiўся? - З месца ўстаў другi вучань. - Наш ваяваў разам з югаслаўскiмi партызанамi. Чаго табе трэба?
- Усё роўна ён павiнен быў выканаць загад! - катэгарычна сцвярджаў той.
I тут клас загудзеў, лопнула мёртвая цiшыня: "Павiнен быў!", "Не павiнен!", "Мог!", "Не мог!", "Правiльна!", "Няправiльна!". Настаўнiк грымнуў кулаком па стале.
- Спынiць размовы! Iдзе ўрок геаграфii! Як я ваяваў i што са мной было, гэта ведаюць каму трэба i дзе трэба. А цяпер вернемся да нашай карты!
I зноў нiхто з класа не ўбачыў тую, можа, i не прыкметную кропку на карце, адкуль зноў паласнула збоку аўтаматная чарга, i настаўнiк, якi стаяў з указкай ля дошкi, памалу пакацiўся па схiле, залiваючы сваёю крывёю сiне-зялёна-карычневую мапу Эўропы...
Праз некалькi дзён яго выклiкалi ў райана. Там Кутыбаеву без лiшнiх слоў прапанавалi падаць заяву аб звальненнi з работы па ўласным жаданнi: былы ваеннапалонны не меў маральнага права вучыць падрастаючае пакаленне.
Давялося Абуталiпу Кутыбаеву з Зарыпай i з першынцам Давулам перабiрацца ў другi раён, далей ад абласнога цэнтра. Уладкавалiся ў аульнай школе. Нiбы прыжылiся, з жыллём уладкавалiся, Зарыпа, маладая здольная настаўнiца, стала завучам. Але тут адбылiся падзеi сорак восьмага года, звязаныя з Югаславiяй. Цяпер на Абуталiпа Кутыбаева глядзелi не толькi як на былога ваеннапалоннага, але i як на чалавека з няпэўным мiнулым, якi доўгi час быў у Югаславii. I хоць ён даказваў, што толькi партызанiў з югаслаўскiмi таварышамi, гэта не бралася на ўвагу. Усе разумелi i нават спачувалi, але нiхто не смеў браць на сябе якую-небудзь у гэтым сэнсе адказнасць. Зноў выклiкалi ў райана, i зноў паўтарылася гiсторыя з заявай аб звальненнi па ўласным жаданнi...
Пераязджаючы яшчэ многа раз з месца на месца, сям'я Абуталiпа Кутыбаева ў канцы пяцьдзесят першага года апынулася сярод зiмы ў саразеках, на раз'ездзе Баранлы-Буранны...
У пяцьдзесят другiм годзе лета было незвычайна спякотным. Зямля высахла, спражылася так, што саразекскiя яшчаркi i тыя не ведалi куды падзецца, прыбягалi, не баючыся людзей, на парог з дрыжачымi горламi i шырока разяўленымi ратамi - толькi б куды-небудзь схавацца ад сонца. А каршуны, шукаючы прахалоды, падымалiся немаведама як высока - iх немагчыма было ўбачыць вокам. Толькi час ад часу яны напамiналi аб сабе рэзкiмi адзiнокiмi ўскрыкамi i надоўга змаўкалi пасля ў гарачым, дрыжачым марыве.
Але служба заставалася службай. Цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход. Колькi цягнiкоў размiналася на Баранлы-Буранным. Нiякая сухмень не магла паўплываць на рух транспарту па вялiкай дзяржаўнай магiстралi.
I ўсё iшло сваiм парадкам. Працаваць на чыгунцы даводзiлася ў рукавiцах, голымi рукамi не даткнуцца было нi да каменя, нi тым больш да жалеза. Сонца стаяла над галавою раскаленай патэльняй. Ваду, як заўсёды, прывозiлi ў цыстэрне, i пакуль яна прыбывала на раз'езд, амаль закiпала. Адзежа згарала на плячах за пару дзён. Зiмой у самыя лютыя маразы чалавеку ў саразеках было, магчыма, лягчэй, чым у такi сквар.
Буранны Едыгей у тыя днi стараўся падбадзёрыць Абуталiпа.
- Не заўсёды ў нас такое лета. Проста год такi сёлетнi, - апраўдваўся ён, нiбы сам быў у гэтым вiнаваты. - Яшчэ дзён пятнаццаць, дваццаць ад сiлы, палягчае, спадзе гарачыня. Няхай на яе лiха, замучыла ўсiх. А бывае ў нас тут, у саразеках, на канцы лета пералом, ураз мяняецца надвор'е. I тады ўсю восень аж да самай зiмы дабрыня - прахалода, скацiна цела набiрае. Здаецца мне - на тое прыкметы ёсць, - у гэтым годзе будзе такi паварот, так што пацярпiце, восень будзе добрая.
- Значыць, абяцаеш? - разумеючы яго, удзячна ўсмiхнуўся Абуталiп.
- Можна сказаць, амаль.
- I за гэта дзякуй. Вось я сяджу цяпер нiбы ў лазнi. Але душа ў мяне не па сабе балiць. Мы з Зарыпай вытрымаем. Не тое даводзiлася цярпець. Дзяцей шкода... Глядзець не магу...
Дзецi баранлiнцаў замучылiся, змардавалiся, змянiлiся з твару, i не было куды схаваць iх ад духаты i невыноснай спякоты. Нi аднаго дрэўца кругом, нi ручайка, што так патрэбны дзiцяцi. Вясной, калi саразекi ажылi i ненадоўга зазелянелi кругом лагi i перавалкi, то ж было раздолле дзетвары. Гулялi ў мяч, у хованкi, бегалi ў стэп, ганялiся за суслiкамi. Люба было слухаць iх далёка чутныя галасы.
Лета сцерла ўсё, i дзяцей непаседлiвых змарыла нясцерпная гарачыня. Ад яе яны хавалiся ў цянi пад сценамi дамоў, выглядваючы адтуль толькi тады, калi праходзiлi цягнiкi. Гэта было iх забавай - падлiчвалi, колькi цягнiкоў прайшло ў адзiн бок i колькi ў другi, колькi пасажырскiх вагонаў i колькi таварных. А калi пасажырскiя саставы, праходзячы праз раз'езд сцiшалi ход, дзецям здавалася, што ўжо гэты цягнiк спынiцца, i яны беглi наўздагон, запыхаўшыся, засланяючыся ручкамi ад сонца, магчыма, у прастадушным спадзяваннi выехаць з гэтага пекла, i цяжка было глядзець, з якой зайздрасцю i недзiцячым сумам маленькiя баранлiнцы глядзелi ўслед уцякаючым вагонам. Пасажыры ў тых насцеж адкрытых вагонах з расчыненымi да адказу вокнамi i дзвярамi таксама дурнелi ад духаты, смуроду i мух, але ў iх была ўпэўненасць, што праз пару сутак яны апынуцца там, дзе прахалодныя рэкi i зялёныя лясы.
За дзяцей яны ўсе перажывалi тым летам, усе дарослыя, але тое, што гэта каштавала Абуталiпу, разумеў, акрамя Зарыпы, магчыма, адзiн ён, Едыгей. З Зарыпай у iх якраз i здарылася першая размова аб гэтым. Тады яму прыадкрылася яшчэ ў лёсе гэтых дваiх.
Працавалi яны ў той дзень на лiнii, гравiй паднаўлялi на палатне. Раскiдвалi шчэбень, падсоўвалi яго ў люфты пад шпалы i рэльсы i тым самым умацоўвалi насып, якi апаўзаў ад вiбрацыi. Рабiць гэта трэба было ўрыўкамi, у час памiж цягнiкамi. Доўгая, стамляючая ў такую гарачыню работа. Блiжэй да паўдня Абуталiп узяў апусцелы бiтон i пайшоў, як ён сказаў, па гарачую ваду да цыстэрны ў тупiку, а заадно глянуць, як там дзецi.
Ён пайшоў па шпалах хутка, нягледзячы што палiла сонца. Спяшаўся хутчэй да дзетак, не да думкi было пра сябе. Вылiнялая майка невядомага бруднага колеру вiсела, абцягнуўшы касцiстыя плечы, на галаве пацёрты саламяны капялюш, штаны целяпалiся на худым целе, на нагах разбiтыя рабочыя чаравiкi без шнуркоў. Ён iшоў, шлэпаючы падэшвамi па шпалах, нi на што не звяртаючы ўвагi. Калi ззаду з'явiўся цягнiк, ён нават не азiрнуўся.
