Iншая справа, як тут гаварыць, якiмi карыстацца словамi, каб дайсьцi да салдацкага сэрца, калi вораг побач, часу ў абрэз, а зброя... Цi хоць дакапалiся там да вады, - з трывогай падумаў палiтрук. А то заўтра застануцца без кулямётаў, i тады нiякi загад не паможа. Нават сталiнскi.
- Сядай усе, - сказаў палiтрук. - I блiжэй да мяне... Чулi пра новы загад таварыша Сталiна?
- Чулi... Казалi, - глухавата азвалiся некалькi галасоў сьпераду. Байцы старанна i зморана рассаджвалiся ў ссохлым стэпавым быльнягу. Палiтрук трохi счакаў, калi сьцiхне наўкола шорхат, i пачаў сьцiшана, па магчымасьцi пранiкнёна, каб лавiлi кожнае яго слова.
- Таварышы, каварны вораг ужо ў сэрцы нашай радзiмы, i таварыш Сталiн загадаў: нi кроку назад, i мы павiнны памерцi, каб гэты загад выканаць, далей шляху для нас няма...
Ён яшчэ гаварыў, стараючыся як мага больш сардэчна i проста, але штосьцi атрымлiвалася ўсё ня так, як хацелася. I ён быў незадаволены сваiмi словамi, якiя здавалiся цяпер ня тымi i не такiмi. А як змоўк, пачакаў трохi, перш чым пачаць зноў. I тады пачуў сьцiшаны, нейкi далёкi ад ягоных памкненьняў голас кагосьцi з заднiх у гэтай сацьмелай купцы людзей:
- А сьняданак будзе, таварыш палiтрук?
- Сьняданак будзе, будзе сьняданак, таварышы. У нас, ведаеце, выйшла няўпраўка з вадой, завалiла калодзеж...
- Гэтак? - сказаў хтось паблiзу зь недаверам цi нават са спачуваньнем так i не зразумеў палiтрук.
- Ведаеце, на фронце баi, усё здараецца. Коней пабiла, пабiла бомбаю, дык вось, ведаеце... Але мы, байцы Чырвонае Армii, паводле прысягi павiнны стойка пераносiць усе нягоды вайсковай справы i перамагчы. Мы i пераможам! Мы выстаiм, таварышы, i выканаем загад таварыша Сталiна, пераможам Гiтлера i даможамся лепшага жыцьця... Добрае жыцьцё настане, - казаў ён, аднак, трацячы звыклы працяг размовы, i раптам сказаў пра iншае: - I калгасаў ня будзе. Таварыш Сталiн распусьцiць калгасы, каб жылi, як раней. Як пры Ленiне, раптам нечакана для сябе скончыў палiтрук i аж унутрана закалацiўся ад уласнай нязвыклай рашучасьцi. Людзi перад iм неяк дзiўнавата прыцiхлi ў змроку, бы насьцярожылiся. Нiхто не сказаў нiчога, не папытаўся, не запярэчыў, але, здаецца, нiбы ўзбадзёрылiся, бы ачнулiся душою ў сваёй даўняй звыклай паныласьцi. I ён таксама падобна ўзбадзёрыўся.
- Ня будзе калгасаў, я вам кажу, будзе iнакшае жыцьцё, толькi нам выстаяць цяпер, як патрабуе таварыш Сталiн: нi кроку назад!
Вымавiўшы тое, палiтрук Каламiец адчуў, што сказаў усё. Выклаў усе свае красамоўныя прапагандавыя козыры. Фальшывыя, праўда, сам разумеў, але i самыя патрэбныя. Больш i лепшых козыраў у яго ўжо не было. I ён сам гатовы быў у iх паверыць. Мабыць, павiнна быць так. Бо як iнакш? Астатняе ўжо залежала не ад яго - залежала ад ворага, франтавых абставiнаў, гэтых во змораных саратаўскiх дзядзькоў, якiя нядаўна яшчэ, перад вайной, перажылi - ня дай Бог нiкому. У шпiталi адзiн камандзiр пацiху расказваў, як у трыццатыя на Саратаўшчыне вымiралi калгасныя вёскi. Бывала, елi чалавечыну, такi лютаваў голад. Помнячы такое, наўрад цi выстаiш i выканаеш загад. Нават самога госпада Бога.
Празь якую гадзiну палiтрук Каламiец правёў маршавую роту на зруйнаваны разьезд, спынiў у цемрыве каля варонкi кампалка Пахомава. Скалечаныя таполi цiха шумелi рэштаю лiстоты на перадранiшнiм ветрыку; смылелi ўдушлiвым нафтавым дымам недагаркi шпалаў. Вады не было, яшчэ не дакапалiся. Зь зямных нетраў iшла хлiпкая гразь, зь якой некаторыя цадзiлi ў круглыя кацялкi. Залiваць у паходную кухню не было чаго, сьняданак спазьняўся.
Шмат хто з байцоў у той дзень так i не пасьнедаў, некаторыя не пасьнедаюць нiколi. Як з-за счырванелага небакраю выкацiлася адразу сьпякотнае сонца, зноў наляцелi "хейнкелi". Хвiлiн дваццаць яны дзяўблi бомбамi дашчэнту паруйнаваны разьезд, пасьля рэйкi па абодва бакi ад разьезда, разьбiлi паходную кухню, што тулiлася збоч ад абгарэлага штабэля шпалаў. Толькi самалёты адляцелi на захад, як са стэпу паявiлася пяхота з бронетранспарцёраў. Воддаль, у прасяным полi, транспарцёры спынiлiся, а пяхота кiнулася да задымленых руiнаў разьезда. I тады з флангаў ударылi запраўленыя вадкай гразёю "максiмы". За iмi пачалi дружна бахаць вiнтоўкi - саратаўцы ўжо пасьпелi акапацца ў неглыбокiх вузенькiх норах-акопчыках i, не спыняючыся, бiлi i бiлi ў проса. I - о, дзiва! Немцы пачалi па адным перабягаць назад да сваiх транспарцёраў, якiя ўжо давалi заднi ход. "Галоўнае - выстаяць! галоўнае выстаяць!" - паўтараў цi то ў думках, цi ўголас аглушаны бамбёжкай палiтрук Каламiец, што побач з кампалка тулiўся ўсё ў той жа глыбокай варонцы. На яе дне, да пояса засыпаны зямлёй, зьнерухомеў над сваiм апаратам баец-тэлефанiст. Але сувязi, здаецца, не было. Палiтрук i кампалка адчувалi тое, ды не пыталiся, думаючы, што, можа, гэтак i лепей. У такiм няпэўным становiшчы iм лепей было бяз сувязi - яе адсутнасьць вызваляла iх ад кепскiх дакладаў i начальнiцкага гневу. Лаянкi таксама.
А пасьля былi й яшчэ дзьве бясконца даўгiя атакi. Немцы разьбiлi на правым флангу "максiм" i зачапiлiся за дымны ад шпалаў канец разьезда, дзе былi стрэлкi. Тады той самы Арцюх з групай сваiх i саратаўцаў падабраўся пад агнём да стрэлак i гранатамi выкурыў немцаў з-за шпалаў.
Пад вечар неяк паволi ўсё сьцiхла, немцы з проса кудысь прапалi, зьехалi ў iншым кiрунку, цi што. Стараной у небе iшла самалётная гайня - падобна, "хейнкелi" бамбiлi суседнюю станцыю. Кампалка з запыленым, аброслым сьветлаю шчэцьцю тварам павярнуўся да свайго палiтрука i зь нейкаю дзiцячай радасьцю ў вачах мовiў:
- Выстаялi, ага?
Менавiта з таго часу, як у прасяной нiве пахавалiся немцы, i паволi ацiхла бязладная стралянiна на разьезьдзе, у палiтруковай душы заварушылася трывожная вужака сумневу. Учора ён быў амаль упэўнены, што не перажыве гэтага дня (ды яшчэ пад такiм строгiм загадам), i дбаў толькi пра адно: выстаяць. Ня даць гэтым байцам пабегчы i здаць немцам разьезд. I вось не пабеглi i не здалi. Нечакана i ён ацалеў. I нават не паранены. I жывы i радасны камандзiр палка. Але...
Ну, нашто яму было ўначы гаварыць пра тыя калгасы?
Як яшчэ пацямнела, на разьезд прыскакаў конны пасыльны са штабу дывiзii i перадаў вусны загад генэрала адысьцi да станiцы. Памятаючы iншы загад, кампалка яму не паверыў, запатрабаваў пiсьмовага загаду. Але пакуль пасланец езьдзiў па стэпе, са штабу прыцягнулi провад, i неўзабаве кампалка пачуў знаёмы генэралаў голас. Сапраўды, камдыў загадваў адысьцi. Мабыць, сталася так, што, хоць полк i выстаяў, затое ня выстаяў суседнi, i немцы бралi дывiзiю ў абцугi. Трэба было сьпяшацца. Байцы таропка закiдалi зямлёй шасьцярых забiтых у акопчыках, узялi на рукi два дзясяткi параненых. Ужо ў абсалютнай цемрадзi калёнай рушылi цераз стэп да станiцы. Саратаўцы перамяшалiся са старымi стралкамi i моўчкi цягнулiся ўсе разам, на хадзе жуючы сухары. Наперадзе ад усiх iшоў кампалка, i поруч зь iм - апанураны палiтрук.
Як толькi полк увайшоў у станiцу, ля садка, дзе ўчора зьбiралася папаўненьне, iх спынiла група камандзiраў. Тут быў начальнiк штабу дывiзii, яшчэ нейкiя чыны. Кампалка далажыў пра iхныя справы, i начштабу пахвалiў полк. Але адзiн цi два камандзiры зь яго штабное групы падышлi блiжэй да калёны, i той, што быў наперадзе - камлюкаваты чалавек у камандзiрскай фуражцы, спынiўся каля палiтрука.
- Каламiец? - нягучна спытаўся ён, зблiзку ўзiраючыся ў палiтрукоў твар.
- Я.
- Прайдзёмце са мной.
Каламiец зразумеў усё: то быў начальнiк асобага аддзелу дывiзii. Той аддзялiў палiтрука ад палкавой калёны i павёў кудысь на падворак да хаты, сьцяна якой цьмяна бялела за кветнiкам.
Болей палiтрука Каламiйца ў палку ня бачылi.
"КАЦЮША"
Абстрэл цягнуўся ўсю ноч - то крыху слабеючы, нават прыпыняючыся, то разгараючыся з новаю сiлай. Бiлi найбольш мiнамёты. Iхныя мiны з прарэзьлiвым вiскам рэзалi паветра ў самым зэнiце, вiскат набiраў сiлу - i неўзабаве абрываўся рэзкiм аглушальным выбухам. Праўда, бiлi болей у тыл, па недалёкай вёсцы, туды iшло цераз неба страхавiтае мiннае скуголеньне, i там пыхалi блiскавiцы выбухаў. Тут, на дзiрванiстым пагорачку, дзе зьвечара акапалiся аўтаматчыкi, было трохi зацiшней. Але гэта, мабыць, таму, - думаў памкамузвода Мацюхiн, - што аўтаматчыкi занялi гэты бугор, лiчы, у прыцемку, немцы тут iх, мабыць, яшчэ ня згледзелi. Але згледзяць, вочы ў iх вiдушчыя, оптыка таксама зоркая. Да паўночы ён хадзiў ад аднаго аўтаматчыка да другога - прымушаў акопвацца. Тыя, аднак, ня дужа налягалi на свае лапаткi, забегалiся за дзень i цяпер, наставiўшы каўняры шынялёў, болей ладкавалiся кiмарнуць. Але, мусiць, адбегалiся. Наступленьне, здаецца, выдыхалася, за ўчарашнi дзень узялi толькi вунь тое дашчэнту разьбiтае, спаленае сяло i на гэтым бугры заселi. I нават начальства перастала падганяць: за ноч да iх нiхто не зьявiўся - нi са штабу, нi з палiтаддзелу, таксама, мабыць, уходалiся за тыдзень, наступаючы. А галоўнае - выдыхлася артылерыя: цi куды перакiнулi, цi забракавала снарадаў. Учора пастралялi крыху палкавыя мiнамёты i сьцiхлi. У восеньскiм полi i захмараным небе адно вiскаталi i з трэскам ахалi нямецкiя мiны, здаля, ад ляска, джагалi iхныя кулямёты, з участка суседняга батальёна iм часам адказвалi нашыя "максiмы". Аўтаматчыкi ж пераважна маўчалi. Па-першае, было далекавата, а па-другое, бераглi патроны, якiх таксама засталося ня Бог ведае колькi. У самых гарачых - па адным дыску на аўтамат. Памкамузвода думаў, падвязуць ноччу, ды не падвезьлi, мусiць, адсталi, заблукалiся цi перапiлiся тыя тылы, так што ўся спадзёўка цяпер на самiх сябе. Таму, што будзе заўтра аднаму Богу вядома. Раптам папрэ немец, што тады рабiць? Па-сувораўску адбiвацца штыхом ды прыкладам? Але дзе той штых у аўтаматчыкаў, ды й прыклад надта кароткi.
