- А што ты думаеш, ён ня соўкае яе i ў клецi? Соўкае - дзеўка салодкая. Ета яе цяпер самая пара. Прывыкшы, дык ёй i на акопах хочацца. На чыстым воздусе. А струмант у яго, вiдаць, добры. Трымцiць у зьнямозе... Думаюць, iх ня бача нiхто. Ад мяне не схавацца - усё роўна падгледжу. Гляджу ета, дальбог, i самой хочацца... Каб яны пагарэлi.
- Вот-жа я й гавару, што ты ўяўляеш сабе. Таго глядзi, пачнеш хлопчыкаў спакушаць. Вучыць. Распусьнiца ты.
- Ну, на гэта я ўжо не пайду. Ляпей я... Ды што казаць, бабам прыйшоў канец! Як вайна - бабам заўсёды бяда. А бабам-жа патрэбна бабскае. Як мiрна было ўсё, дык i мы былi мiрныя, ня кiдалiся на шыю. А цяпер як няма, дык хочацца яшчэ болей, дармо, што бяда, гора. У бядзе й горы гэта як лек i спасеньне. Глядзi, як усхадзiлася бабскае кодла на акопах - проста грэх. Як на бяду якую. Нямоглым, i тым праходу не даюць - лезуць i да iх. Лейтэнантаў-жа ўсiм ня хопiць. А лейтэнанты гэтыя... от докi! Ты думаеш, машына сапраўды некуды паехала? Гавораць так, каб мы тут засталiся нанач, ня ехалi дахаты. Iм уначы лацьвей. Ды й нашае кодла ня супраць застацца на акопах. Хоча выставiць i свой акопчык.
- Жартуеш... Ня так усё проста. Думаеш, толькi мы, бабы, такiя нешчасьлiвыя. Вунь Мiкола Бугроў... Колькi тут нас, а знайсьцi нiкога ня можа. Сланяецца, як няпрыкаяны.
- А ведаеш - чаму? Перажывае за Дуську! Бачыць, што ягонае не бярэ. Ня можа-ж ён ня бачыць - напэўна, бачыць - як загаляюць ягоную Дуську. Ён-жа па ёй млее. Але баiцца лейтэнанта. Нiчога ня можа зрабiць. Па ўсiм вiдаць, яна яго ня хоча. Чула-ж мо - у клець ня пушчае. Раздурылi дзеўку - i таму падабаецца i таму падабаецца. А ўсё красата яе i слабасьць. Ля яе-ж ходзiць i палiтрук. Усё чытае ёй газэты, пра палiтыку рассусульвае. Дусьцы няма калi й за лапату ўзяцца. А ты думаеш - чаго ён хоча? Таксама загалiць. Палiтыка ёй ня трэба.
- Пакiнь ты! Дальбог. ты ненармальная. Паслухаць, што ты гаворыш, дык iнакш пра цябе ня скажаш. А пра Пiлiпаву Дуську... галаву дам на адрэз - ты ёй зайздросьцiш i таму валiш на яе. Яна яшчэ нечапаная, чыстая дзеўка.
- Такая, як ты.
- Ты мяне не чапай. А то палучыш. Не раўняйся са мною.
Вайна вiруе ўжо другi тыдзень, а Мокрае пра яе мала што ведае - радыё няма, газэты ўжо ня прыходзяць. Толькi раёнка - "Сталiнскi прызыў", дый тая на адным толькi лiстку. Што з яе даведаешся? Кажуць, немцы забралi ўжо Менск, Воршу, Магiлеў, Чавусы i стаяць пад Клiмавiчамi. Дык адтуль-жа да Касьцюковiчаў - як рукою падаць. Таго глядзi - праз ноч i ў Мокрым заявяцца. Але дакладна нiхто нiчога ня ведае. Паранейшаму ганяюць на акопы - лейтэнанты не даюць адпачыць жанчынам. Збожжа тымчасам ня топчаць i ня паляць. Статак, як быў, гэтак i застаецца ў калгаснай аборы. Старшыня сельсавету раз'яжджае па калгасах, патрабуючы ад iх выкананьня плянаў. Палiтрук заклiкае ня верыць чуткам - iх сьведама сее вораг. Чырвоная армiя стойка стаiць на сваiх пазыцыях, стрымлiваючы нацiск Гiтлераўскай армii. Але гэтым запэўненьням людзi ўжо ня вераць - паводзiны самога штабу выдаюць яго трывогу i нэрвовасьць. Бронь кожную ноч зьбiраецца ў сельсавеце. Нарада за нарадай. Кiдаецца ў вочы заклапочанасьць штабу. Канешне, штаб ведае пра сапраўднае палажэньне на фронце, толькi ня хача, пра гэтае палажэньне гаварыць - утойвае. Робiць уражаньне, што няма падставаў для панiкi. Але заспакоiць людзей штабу не ўдаецца. Мокрае адно i другое жыве прытоеным жыцьцём. Прыцiхла i чакае нечага няўнiкнёнага. Людзi ня выказваюць свайго такога цi iншага стаўленьня да падзеяў. Найболей маўчаць. Што яны думаюць, цяжка меркаваць. Чакаюць i ўсё. Каго, чаго чакаюць - няясна. Уначы можна пачуць, як недзе ў некага бразнула клямка, рыпнулi дзьверы. Нехта з некiм шэпчыцца. Вёска ўначы ўжо, як раней, ня сьпiць - у ёй варушыцца прыцiхлае, затоенае жыцьцё. Ранiцой з вуснаў у вусны перадаецца начная iнфармацыя: да Хадоскi цi да Сьцепанiды нехта заходзiў ўначы. Бачылi - нешта нёс. Пёкла Канцавая некага з лесу хавае пад сваёю спаднiцай. Вусаты Якаў сам устанавiў недзе сваё радыё i слухае. Ведае ўсё навылёт, але нiкому нiчога ня кажа. Вёска кiшыць усякiмi навiнамi, здагадкамi, дапушчэньнямi. Адзiн аднога падглядаюць, цiкуюць. Уначы прайдзi Мокрае з канца ў канец - нiкога ня ўбачыш, але нейчыя вочы ўсё роўна цябе ўбачаць, цябе дагледзяць. Мокрае ўвайшло ў сваё нутро, затоена дыша. Пакуль нешта ня вызначыцца канчальна, яно маўчыць, яно яшчэ ня ведае, куды што. Прыцiхла вулiца, на прызбе дзеда Мельнiка дзяўчаты ня зьбiраюцца - хлопцаў няма, ды й не да гуляў.
Аж раптам вяртаецца ў Мокрае з Менску Агапка. Iшла адтуль дванаццаць дзён з хатулём за плячыма. Ногi зьбiла. Насiлу дабралася. Яна й пусьцiла пагалоску, што за ёю iшлi немцы па пятах i што ня сёньня, дык заўтра яны будуць i ў Мокрым. Сказала таксама, што нашы здаюцца немцу, яна сама бачыла, як яны гналi нашых салдат. Агапку выклiкалi ў сельсавет, у штаб. Дапытвалi i сказалi, каб прыкусiла свой язык. I сапраўды, цяпер ад яе i слова не пачуеш. Кажуць, яе завербавалi ў партызанскую групу.
Пiлiп ненарокам убачыў у вакно - да сельсавету пад'ехалi дзьве машыны легкавая i паўтонка. З легкавой вылезьлi два чалавекi. Iм насустрач выйшлi з сельсавету ўпаўнаважаны i палiтрук. Прывiталiся i адразу-ж зьнiклi за дзьвярыма.
"Ну, нешта-ж iм прысьпiчыла. Закалола ў... Дасюль iх тут нiхто i ў вочы ня бачыў. А, глядзi, прымчалiся... Уцякаюць цi што? Гэта-ж, канешне, Касьцюковiцкiя тузы... Зямля ўжо гарыць у iх пад нагамi, цi што? Там ужо iм месца няма, што прыкацiлi сюды, у глуш? Вот настала для iх часiна!.. ...Значыць, усё-ткi немец прэ?"
Разважаньнi Пiлiпа перабiла Хiма:
- Глядзi ты, i Шашок наш сабраўся - на ложку ў сенцах скатка яго ў паход гатова. На акопы не паехаў i тут яго ня вiдаць. Ты ня бачыў яго?
- Круцiцца недзе тут. Вiдаць, да Вяркеева пайшоў у школу. Бачыў - праз мост iшоў туды. З iм i твой лупаты зяць - Бугроў.
- Не дапякай мяне зяцьмi. Цяпер не да зяцёў. Мы сядзiм тут. Нiчога ня бачым i ня чуем, а сьвет загарэўся. I дзе то цяпер наш Ягорка? Забралi-ж i яго. Я так думаю. Хоць-бы Эма прыйшла сюды да нас. У нас зацiшней.
- Дабяруцца й сюды. Ня думай. Бачыш, начальства Касьцюковiчы пакiнула. Цяпер ужо ў нас тут раён. Але выпараць i адсюль.
- Ды нягож, як прыйдзе час, яны й нас пакiнуць. Я баюся, каб чаго ня ўчынiлi, пакiдаючы. Я баюся таксама за Дуську. Каб не зманiлi i яе. Гэты Шашок. Дзеўка - яна дура. Стукне ў голаў i прапала. Можа-б i ты ёй што сказаў? Нешта яна сабе ў галаву забрала.
- Гавары ты ўжо цяпер з ёй.
- Табе ня шкода свайго роднага дзiцяцi?
Надвечар прывезьлi з акопаў жанчын. Дуся, угледзеўшы ў сенцах на ложку скатку Шашка, увайшла ў хату засмучаная. Мацi адразу заўважыла гэта:
- Скажы, мо' што здарылася?
- Ды нiчога, мама.
- Хадзi на двор. Хачу ў цябе нешта запытацца. Каб бацька ня чуў.
- Мама, ну што такое? Гавары тут!
- Ды выйдзем на хвiлiнку.
Яны выйшлi.
- Скажы, дзiцятка... Пара ўжо, а ў цябе няма. Мыла бялiзну - тваё ўсё чыстае...
- Мамачка, будзе яшчэ. Не квялi мяне!
Дуся, угневаная, не пайшла ў хату, а на вулiцу. Мацi падумала: вiдаць, да якоесьцi свае сяброўкi.
Дусi доўга ня было. Ужо й сьцямнела, а яе ня было. Прыйшла, калi было ўжо досыць позна. Мацi паставiла ёй на стол вячэру.
- Зьеж хоць цяпер. Цэлы-ж дзень галодная была. На акопы з сабой нiчога ня брала... Мо што чуваць у цябе новае? Ты-ж увесь час сярод людзей.
- Ды нiчога, мама. Агапка, ты-ж ведаеш, прыйшла з Менску. Я з ёй гаварыла. Яна шмат чаго расказала мне. Пра ўсё чыста. Пра ўсё чыста. Сказала таксама...
На парозе зьявiўся Шашок. Дуся палажыла ложку на стол. Як-бы спужалася.
- Мамаша, благодарю за всё. Я ўхожу... Надо.
Падаў Хiме, потым Пiлiпу руку.
- А с барышней я уже простился.
Глянуў на Дусю.
- До свидания. Всего хорошего.
Выйшаў.
Дуся толькi чула ягоныя крокi за хатай.
Ранiцою, калi вёска яшчэ спала, Пiлiп, выйшаўшы з хаты, заўважыў пакiнутыя адчыненымi дзьверы ў сельсавет. Гэта выдалася яму падазроным. Праём у дзьвярох чарнеўся глыбокай пасьцяй. Пiлiп напачатку не адважваўся падысьцi блiжэй i паглядзець, у чым справа. Аднак цiкаўнасьць перамагла i Пiлiп узыйшоў на ганак сельсавету, з якога яшчэ нядаўна прамаўляла Касьцюковiцкае начальства. З асьцярогай пераступiў парог i ягоным вачам паказалася несамавiтая карцiна: параськiданыя ўсюды на падлозе розныя рэчы, адчыненыя ў сталох шуфляды, перад дзьверцамi ў грубцы i ў самой грубцы - ворах спаленай, абвуглелай паперы, голыя, бяз фiранак вокны, залiтыя атрамантам сталы - выгляд поўнай пустэльнi. "Зьехалi. Няма. Як карова языком зьлiзала. Была ўласьць i няма ўласьцi. Вось яно як", - падумаў Пiлiп i хутка выйшаў з канцылярыi, каб крый ты Божа, не падумаў хто, што i ён тут як-небудзь замешаны. Вярнуўся дахаты. Сказаў Хiме, што ўжо ўласьць зьбегла. I сьлед прастыў.
- К таму яно йшло. Я-ткi чула ўначы - машыны гулi. Думала, што-б гэта такое? Хацела ўжо цябе разбудзiць, ды хутка ўсё сьцiхла. Значыць, далi ходу. Ну але Бог з iмi. Я рада, што Дусi дур ня ўлез ў галаву - не зманiлi i яе. Але трэба яшчэ паглядзець, цi яна ў клецi. Ды што гэта я? Грэх так аб дзiцяцi падумаць. Яна-ж у нас не такая.
- Такая цi не такая, а радавацца няма чаго.
