Вось, здавалася б, дзе толькi нi вучылi Сабiтжана, з самага маленства па iнтэрнатах, па iнстытутах i па розных курсах павышэнняў. Бедны Казангап усё, што меў-зарабляў, аддаваў на ўтрыманне сына ў гарадах, каб не горш чым другiм жылося-былося Сабiтжану, - а што толку. Ведаць-то ён усё ведае, а нiкчэмны, як ёсць нiкчэмны.
Вось i думалася тады Едыгею, пакуль яны разам ехалi за кавунамi i дынямi на Кумбель, што як няма iншага выйсця, то варта Абуталiпу Кутыбаеву асесцi на Баранлы-Буранным. Гаспадарку займець, скацiны завесцi - падымаць сыноў сярод саразекаў як можа i колькi можа. Праўда, вучыць яго розуму ён не стаў, але зразумеў з усiх гутарак, што i Абуталiп так думае, мае такi намер. Бо цiкавiўся ён, як бульбы назапасiць, дзе валёнкi купiць на зiму жонцы i дзецям, сам, кажа, у ботах пахаджу. Ды яшчэ распытваў, цi ёсць бiблiятэка ў Кумбелi i цi даюць кнiгi на раз'езды для карыстання.
Да вечара таго ж дня зноў жа на спадарожным таварняку вярнулiся дамоў з дынямi i кавунамi, што выдзелiў орс баранлiнцам. Дзецi, вядома, прытамiлiся, але былi вельмi задаволены. Пабылi на Кумбелi, цацак накупiлi, марожанае елi i шмат чаго бачылi. Але была адна невялiкая замiнка ў станцыйнай цырульнi. Вырашылi падстрыгчы хлопчыкаў. А калi чарга дайшла да Эрмека, той справiў такi крык i плач, што рады было не даць хлопцу. Замучылiся ўсе, а ён баiцца, вырываецца, крычыць, бацьку клiча. Абуталiп адскочыў быў на той момант у краму побач. Зарыпа не ведала, што рабiць, i чырванела i бялела ад сораму. I ўсё вiнiлася, што нiколi яшчэ не стрыглi дзiця, шкадавалi - вельмi ўжо прыгожыя кудзеркi былi ў мальца. I сапраўды, валасы ў Эрмека цудоўныя, густыя i кучаравыя, да мацi падобны: як памыюць галаву i расчэшуць - любата.
Пайшлi на тое, што Укубала дазволiла падкарацiць валасы Саўле: вось, глядзi ж, дзяўчынка i то не баiцца. Гэта, здавалася, памагло, але як толькi цырульнiк узяў у рукi машынку, той зноў у крык i плач; Эрмек вырываўся, а тут якраз у дзвярах з'явiўся Абуталiп. Эрмек кiнуўся да бацькi. Той узяў яго на рукi i моцна абняў, разумеючы, што не варта мучыць хлопчыка.
- Прабачце, - сказаў ён цырульнiку. - Як-небудзь у другi раз. Асмелiмся i тады... А пакуль яшчэ так можна, так будзе... Не будзем спяшацца... У другi раз...
У час надзвычайнага пасяджэння асобаўпаўнаважаных камiсiй на борце авiяносца "Канвенцыя", паводле ўзаемнай згоды бакоў, на арбiтальную станцыю "Парытэт" пайшла яшчэ адна кадзiраваная радыёграма, якая прызначалася для перадачы парытэт-касманаўтам 1-2 i 2-1, што знаходзiлiся на планеце незямной цывiлiзацыi, - катэгарычна забаранялiся якiя-небудзь дзеяннi i прадпiсвалася знаходзiцца на месцы да асобага ўказання Абцэнупра.
Пасяджэнне iшло, як i раней, пры закрытых дзвярах. Авiяносец "Канвенцыя" таксама, як i раней, стаяў на сваiм месцы ў Цiхiм акiяне, паўднёвей Алявутаў, на строга аднолькавай адлегласцi напрасткi памiж Сан-Францыска i Ўладзiвастокам.
Як i раней, нiхто яшчэ ў свеце не ведаў, што адбылася найвялiкшая мiжгалактычная падзея - у сiстэме свяцiла Дзяржацель адкрыта планета незямной цывiлiзацыi, разумныя насельнiкi якой прапаноўвалi ўстанавiць кантакт з зямлянамi.
На надзвычайным пасяджэннi бакi абмяркоўвалi ўсе "за" i "супраць" гэтай незвычайнай i нечаканай праблемы. На стале перад кожным з сябраў камiсiй, акрамя iншых дапаможных матэрыялаў, ляжала дасье з поўным тэкстам пасланняў парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1. Вывучалася кожная думка, кожнае слова дакументаў. Любая дэталь, якая прыводзiлася як факт разумнага жыцця на планеце Лясныя Грудзi, разглядалася перш за ўсё з пункту гледжання магчымых вынiкаў, сумяшчальнасцi цi несумяшчальнасцi з зямным вопытам цывiлiзацыi, з iнтарэсамi вядучых краiн планеты... З падобнымi праблемамi яшчэ нiкому з людзей не даводзiлася сутыкацца. I пытаннi трэба было рашаць адразу...
На Цiхiм акiяне па-ранейшаму штармiла напаўсiлы...
Пасля таго як сям'я Кутыбаевых перажыла самую страшную пару саразекскага летняга пекла i не схапiлася ў адчаi за пажыткi, не кiнулася з Баранлы-Бураннага куды-небудзь, абы найдалей адсюль, баранлiнцы зразумелi, што гэтая сям'я застанецца тут, будзе яшчэ трымацца. Прыкметна прыбадзёрыўся, дакладней, уцягнуўся ў баранлiнскую лямку Абуталiп Кутыбаеў. Ну, вядома, абвык, асвойтаўся з жыццём на раз'ездзе. Як любы i кожны мог бы i ён сказаць, што Баранлы - самае гiблае месца на свеце, калi нават ваду прывозяць у цыстэрне па чыгунцы i для пiцця i для iншых патрэб, а каму захочацца свежай, сапраўднай вадзiцы, той павiнен асядлаць вярблюда i адправiцца з бурдзюкамi да калодзежа за трыдзевяць зямель, на што, акрамя Едыгея i Казангапа, нiхто не адважваўся.
Сапраўды, так было яшчэ ў пяцьдзесят другiм годзе i аж да шасцiдзесятых, пакуль не ўстанавiлi на раз'ездзе глыбiнную электраветравую вадакачку. Але тады аб гэтым яшчэ i не марылi. I, нягледзячы на ўсё гэта, Абуталiп нiколi не кляў, не ганiў нi раз'езд Баранлы-Буранны, нi саразекi. Прымаў дрэннае як дрэннае, добрае як добрае. Зрэшты, зямля нi ў чым i нi перад кiм не вiнаватая. Чалавек сам павiнен рашаць, жыць яму тут цi не жыць...
I на гэтай зямлi людзi хацелi ўладкавацца як лепш. Калi Кутыбаевы канчаткова пераканалiся, што месца iх тут, на Баранлы-Буранным, i што далей iм няма куды падавацца, а трэба тут грунтоўна сядзець, то часу не ставала на хатнiя клопаты. Зразумела, кожны дзень цi кожную змену трэба было працаваць на чыгунцы, а ў вольны час клопатаў было праз меру. Закруцiўся, замучыўся Абуталiп - рыхтаваў жыллё да зiмы: печ перакладваў, дзверы ўцяпляў, рамы падганяў i прыладжваў. Звычкi да гэтага асаблiвай у яго не было, але Едыгей i iнструментам, i матэрыялам дапамагаў, не пакiдаў яго аднаго. А калi пачалi капаць склеп каля хлеўчыка, Казангап не быў убаку. Утрох змайстравалi невялiкi склеп, зрабiлi перакрыццё са старых шпал, саломай, глiнай зверху прывалiлi, накрыўку збiлi як мацнейшую, каб чыя-небудзь скацiна раптам не правалiлася ў склеп. I што б яны нi рабiлi, таўклiся i круцiлiся пад рукамi сынкi абуталiпаўскiя. Няхай i перашкаджалi часам, але так i весялей i мiлей было. Сталi Едыгей з Казангапам падумваць, як дапамагчы Абуталiпу завесцi гаспадарку, i ўжо што-нiшто прыкупiлi. Вырашылi з вясны выдзелiць яму дойную вярблюдзiцу. Галоўнае, каб ён даiць навучыўся. Гэта ж не карова. Вярблюдзiцу даiць трэба стоячы. Хадзiць за ёй па стэпе i, галоўнае, сысунка берагчы, падпускаючы яго да вымя своечасова, i ў час аднiмаць. Клопатаў пра яго нямала. Таксама трэба ведаць, што да чаго...
Але больш за ўсё радавала Бураннага Едыгея тое, што Абуталiп не толькi за гаспадарку ўзяўся, не толькi з дзецьмi дзвюх сямей займаўся, вучыў з Зарыпай iх па кнiжках i маляванню, але яшчэ дбаў i пра сябе. Ён жа адукаваны чалавек. Кнiгi чытаць, рабiць нейкiя запiсы - гэта проста неабходна яму. Едыгей ганарыўся тым, што меў такога сябра. Таму i цягнуўся да яго. I з Елiзаравым, саразекскiм геолагам, якi часта бываў у гэтых месцах, таксама ж дружба ўзнiкла не выпадкова. Паважаў Едыгей вучоных людзей, якiя многа ведалi. Абуталiп таксама многа ведаў, але стараўся менш разважаць услых. Але была ў iх аднойчы размова сур'ёзная.
Вярталiся пад вечар з пуцявых работ. У той дзень яны супрацьснежныя шчыты ўстанаўлiвалi на сёмым кiламетры, дзе заўсёды заносы бушуюць. Хоць восень яшчэ толькi ўваходзiла ў сiлу, але да зiмы трэба было рыхтавацца раней. Так вось iшлi яны дахаты. Харошы, светлы вечар стаяў, схiляў да размовы. У такiя вечары саразекскiя ваколiцы, як дно Аральскага мора з лодкi ў цiхае надвор'е, ледзь угадваюцца ў смузе.
- А што, Абу, вечарамi, як нi прайду мiма, галава твая ўсё над падаконнiкам тырчыць. Пiшаш нешта цi рамантуеш - лямпа побач? - спытаўся Едыгей.
- Дык гэта проста ўсё, - ахвотна адазваўся Абуталiп, перакладаючы лапату з аднаго пляча на другое. - Пiсьмовага стала ў мяне няма. Вось як толькi мае вiсусы ўлягуцца, Зарыпа чытае што-небудзь, а я запiсваю, пакуль у памяцi, вайну i, галоўнае, мае югаслаўскiя гады. Час iдзе, былое адыходзiць усё далей, - ён памаўчаў. - Я ўсё думаю, што магу зрабiць для сваiх дзяцей. Кармiць, паiць, выхоўваць - гэта само сабой. Сколькi змагу, столькi змагу. Я прайшоў i перажыў столькi, колькi другому за сто гадоў не давядзецца, а я яшчэ жыву i дыхаю, не дарэмна, мабыць, лёс дае мне такую магчымасць. Можа, для таго, каб я што-небудзь сказаў, у першую чаргу, сваiм дзецям. I мне належыць трымаць адказ за сваё жыццё, таму што я нарадзiў iх на свет, я так разумею. Вядома, ёсць агульная для ўсiх iсцiна, але ёсць у кожнага сваё разуменне. I яно адыдзе з намi. Калi чалавек праходзiць кругi памiж жыццём i смерцю ў сусветным сутыкненнi сiл i яго маглi сама меней сто разоў забiць, а ён выжывае, то многае ён пасцiгае - дабро i зло, праўду i няпраўду...
- Пачакай, аднаго не разумею, - здзiўлена перапынiў яго Едыгей. - Можа, ты i правiльна гаворыш, але хлопчыкi твае яшчэ зусiм малыя, дзецi яшчэ, цырульнiка баяцца - што яны зразумеюць?
- Таму i запiсваю. Для iх хачу захаваць. Буду жывы цi не, нiхто не ведае наперад. Вось трэцяга дня задумаўся, як дурань, ледзь пад састаў не трапiў. Казангап падаспеў. Паспеў адштурхнуць. Ды як закрычыць, сварыўся страшна: няхай, кажа, дзецi твае сёння на каленях дзякуюць богу.
