- За што? Чэснага работнiка органаў! Што я парушыў? Бязьвiннага ворага забiў? Ды iх тысячамi забiваць трэба! Я стараўся! Чатыры гады прэмiявалi. За ўдарную работу, да гадавiны Акцябра. I ўсё дарма. Пашкадавалi ворагаў, шпiёнаў, нацдэмаў! I гэта правiльна? Не! Гэта i ў органы прабралiся ворагi, во гэта што! Яны сярод нас!
- Годзе! - з надрывам загадаў Косьцiкаў. - Лепш памаўчы!
- Я маўчаў! Усё лета маўчаў. Як i ты! Як i сотнi чэкiстаў. I во мне за гэта...
- Маўчы i капай! - усё больш злуючыся, крыкнуў Косьцiкаў.
- Не, ужо скажу. Во i ты... Думаеш, уцалееш? Службай адкупiсься? Не! Прыйдзе i твая чарга...
- Маўчаць!
- Не, ужо скажу! Мы павукi ў банцы! Дазнаецца Сталiн...
Мабыць, гэта было занадта. Непадалёк зь вiнтоўкамi напагатове стаялi байцы аховы, поўны трывожнай увагi, чакаў ля машыны маўклiвы шафёр. Усе са зьдзiўленьнем утаропiлiся ў знаёмага чэкiста, якi капаў сабе магiлу i гаварыў штось дзiўнаватае. Урэшце Косьцiкаў прыўзьняў пiсталет, не цаляючы, два разы стрэлiў. Выпусьцiўшы рыдлёўку, Сурвiла падламiўся ў каленях i бокам асеў на раскапаны дол.
- Дабi ж... - выцiснуў зь сябе ледзь чутна. Косьцiкаў ступiў на крок блiжэй i стрэлiў у галаву. На траву i пясок пырснула шэрымi крупiнкамi мазгоў.
- Вазьмiце, i туды, да астатнiх, - загадаў ён байцам.
Закiнуўшы за сьпiны даўгiя вiнтоўкi, тыя ўзялi былога чэкiста за рукi, пацягнулi да ямы. Косьцiкаў пайшоў у бок да машыны.
Гэтая праклятая ноч дашчэнту выматала ягоныя сiлы. Прыкметна пачала здраджваць вытрымка, як ён нi стараўся паводзiць сябе стрымана. Здаецца, нескладаная работа, але штодня адно й тое ж. Вязуць i вязуць, нiбы баранаў, калi таму будзе канец? Вунь колькi накапана ямаў за вясну i лета. I колькi будзе накапана новых.
Косьцiкаў акiнуў позiркам прагалiну мiж сасонак на схiле - мабыць, за восень заселяць i яе. I проста дзе-небудзь тут апынецца й ягоная яма...
У гэтым жыцьцi ўсё вельмi проста.
НА ЧОРНЫХ ЛЯДАХ
Называецца - даваявалiся!..
Тое, што яны даваявалiся дарэшты, да астатняй магчымасьцi, камандзiр зразумеў не цяпер i ня ўчора, як iх прыцiснулi да ракi i секлi ў кустоўi з кулямётаў, а яны толькi агрызалiся рэдкiмi вiнтовачнымi стрэламi. I нават ня тыдзень таму, як змардаваныя, галодныя, невялiчкаю групай, рэштаю батальёна тулялiся па лесе, ня ведаючы, куды паткнуцца, дзе раздабыць правiянту, табакi, пару начных гадзiн адпачыць у спакоi. Iхную трагiчную нявыкрутку камандзiр выразна адчуў ужо на пачатку вясны, як стала зразумела, што гэты раён абкладзены з усiх бакоў - ва ўсiх блiзкiх i далёкiх вёсках, на хутарах i фальварках поўна чырвонаармейцаў, якiя бралiся за iх нясьпешна, абачлiва, грунтоўна. Тыдзень таму iх выкурылi з наседжанага хваёвага грудка ля балота, не далi перайсьцi рэчку ў суседнi раён, яны ледзьве адарвалiся ад цэлага палка чырвоных. Увесь дзень учора бахала-трахацела на тым баку лесу, сьпярша гучна тахкалi стрэлы, гайдалi лясное рэха кулямётныя чэргi, а пасьля, пад вечар, усё неяк неўпрыцям сьцiхла. Мяркуючы па ўсiм, прыйшлi кранты i на групу Ўлашчыка, якая спрабавала атабарыцца ў тым баку лесу. Значыцца, i там не было паратунку, як не было яго тут, каля Морачы, як не было ў гэтых лясах, у акрузе - па ўсёй Беларусi. Яшчэ ўзiмку, седзячы ў засьнежаных лесавых нетрах, яны спадзявалiся ператрываць халады, дачакацца вясны, калi, можа, яшчэ iм пашчасьцiць. Ды не пашчасьцiла. Па цяплу, па зялёнай траве i тым стала лацьвей, i тыя актывiзавалiся, згрупавалiся, абкружылi i пачалi паляваньне па ўсiх правiлах палявой навукi - бы на ваўкоў. Во тады й стала зразумела, што iхныя днi палiчаныя, ня сёньня, дык заўтра яны ўсе палягуць.
Ад самае ранiцы яны аслабела валаклiся па лесе, кожны стараўся ня дужа адстаць ад пярэдняга, а ўсе разам - ад камандзiра, якi то хiстка сiгаў наперадзе, то спыняўся сярод хваiн, слухаў, азiраўся. Азiраючыся, ён паварочваўся ўсiм целам, бо ня мог паварушыць галавой на збалелай, абвязанай брудным ручнiком шыi. Параненая яшчэ на пачатку зiмы шыя не гаiлася, гнiла, рудая жыжа цякла зь яе па грудзях, на жывот, павязка заўжды была мокрая. Навокал пакуль што было цiха i глуха ў гэтым глухiм кутку лесу, толькi хваёвы шум слаўся ўгары, мерна гайдалiся хвойныя вершалiны; часам цiха патрэсквала сухое гольле пад нагамi тых, хто ззаду аслабела дабрыдаў да пярэднiх. Тады, па чарзе спыняючыся ля камандзiра, усе слухалi, азiралiся, бы штось выглядваючы па баках. Яны не размаўлялi цяпер, ды й даўно ўжо не размаўлялi памiж сабой, бо ўсё было перагаворана, вядома; спрачацца не было пра што. Есьцi таксама ў iх не было нiчога, не было чаго закурыць. З боезапасу засталося ўсяго па два-тры патроны на вiнтоўку ды шэсьць патронаў у барабане камандзiравага нагана. Гэта i ўсё. Адбiвацца ў iх не было чым.
Але добра яшчэ, калi ўсiх пераб'юць. А калi каго возьмуць параненым, непрытомным, павязуць у горад ды пачнуць вызнаваць, чый, каму якая радня, хто бацькi, жанкi, дзецi? Тады што? Не, яны даўно ўжо ведалi, што пагiбель - не найгоршае з усяго, што нарыхтаваў iм iхны паўстанцкi лёс. Горш, калi яны, гiнучы, пацягнуць на пакуты iншых, тых, дзеля каго, па сутнасьцi, распачалi ўсё тое. Нават забiтымi яны ня знойдуць паратунку ад бальшавiкоў. Як той Аксяневiч з Курбыкам, што асталiся ля ракi. Забiтых iх павезьлi ў горад - на апазнаньне. Тры днi iхныя целы ляжалi на фурманцы ля штаба, куды па чарзе ганялi гараджанаў, вяскоўцаў, i нехта iх апазнаў. Апазнаў на гора бацькам i родзiчам, якiм той жа начы павязалi за сьпiнаю рукi й павезьлi. Куды - хто ведае. Таму яны наважылiся. Доўга не абмяркоўвалi, камандзiр сказаў, i ўсе пагадзiлiся, выйсьця ў iх не было. Зброю - вiнтоўкi i наган - пакiнуць з сабой, а паперы, якiя дакумэнты ранiцай сабралi да купы i спалiлi ў ядлоўцы. I засталiся без iмёнаў i прозьвiшчаў, бяз роду-племя - восем абадраных, згаладнелых, аброслых бародамi валацуг, што вырашылi сёньня канчаць...
Рабiць тое трэба было як найхутчэй, пакуль тыя з начы, здаецца, згубiлi iх сьлед у гэтым лесе, i яны адарвалiся ад даганятых, неяк заблыталi на балацявiне сьляды i выйшлi ў цiхi лесавы край. Хоць тая цiшыня магла быць здрадлiвай, кожную хвiлiну яны рызыкавалi наскочыць на бальшавiцкi ланцуг цi засаду. Зноў жа доўга брысьцi iм не выпадала, камандзiр ведаў, што тут недзе павiнны пачацца Чорныя ляды, а далей, можа, вярсты праз тры, баравы хвойнiк скончыцца, пачнецца лугавы прасьцяг з дарогай - там ужо, напэўна, iх чакаюць. Ну, але пакуль што, здаецца, iм далi нейкi перадых, у лесавой глушы нiдзе не было чутна нi голасу, нi крыку, нi стрэлу. Толькi б нагледзець здатнае месца, якую баравiнку, пагорачак. Але ў гэтым раўнiнна-забалочаным краi нiдзе нiякай баравiнкi - спрэс дрымучыя лясныя нетры, бярозы ды сосны, iмшарыны, пясчаны, парослы ядлоўцам дол. I яны валаклiся, аж покуль наперадзе не паказаўся прагал, зьверху шэра засьвяцiлася хмарнае неба, у доле непадалёк вiдаць стала нагрувашчаньне карчоў, звалочаных сюды зь недарасьцярэбленых лядаў. Мясьцiна, вядома, ня самая лепшая, падумаў камандзiр, але ўжо якая ёсьць. Брысьцi далей было зусiм рызыкова.
Ён стаў, паазiраўся. Адразу ж за iм спынiўся i запытальна зiрнуў на яго той, што iшоў сьледам - мажны, хоць i малады яшчэ чалавек са сьвятлява аброслымi шчэцьцю пашчэнкамi, апрануты, як i камандзiр, у доўгi, са скарэлым крысьсем шынэлак.
- Што, тут, камандзiр?
- Тут.
- Можа б далей?
- Не, далей нельга, Мяцельскi. Можам ня ўправiцца. Адна ж рыдлёўка.
Самотны цень мiльгануў i прапаў у сьветлых вачах Мяцельскага - той быў камандзiраў памочнiк i цяпер без загаду зразумеў найпершую задачу.
- Казак, давай! - стрымана гукнуў ён таго, хто валокся трэцiм у гэтым разбрыдным страi. То быў нiзенькага росту, нявiдны паставай чалавечак у шэрай паддзёўцы са стрэльбай на рамянi i кароткай, засунутай за дзягу рыдлёўкай. Болей рыдлёўкi ў iх не было нi ў кога. На хадзе вымаючы яе з-за сьпiны, Казак падышоў да начальнiкаў i спынiўся.
- Ну што? Капай!
Бяз роспыту i лiшнiх словаў Казак пачаў раскопваць мяккую iмшарыну, пад якой апынуўся сьветлы, амаль белы баравы жвiр. Казак быў чалавек паслухмяны, нiколi не пярэчыў начальству, што скажуць, тое i зробiць. Да таго ж зусiм негаваркi, болей маўчаў, i нiхто нiколi ня ведаў, што яго найболей турбуе. Нават цi турбуе наогул. А мабыць, турбавала, як во цяпер, калi ён дужа хацеў курыць. Есьцi хацеў таксама, але голад для яго быў пачуцьцём звыклым, ён нямала нагаладаўся за жыцьцё, але каб не курыць?.. Без табакi ён доўга ня мог, ён тады проста маўклiва марнеў, i на абвялым, у рэдкiм валасьсi твары яго была невымоўная пакута.
Iншыя, пакрысе падыходзячы да гэтай мясьцiны, спынялiся, моўчкi, з насьцярогаю пазiралi ў раскапаны дол, чакалi. Мабыць, усе ўсё разумелi, тлумачыць нiкому не было патрэбы. Мяккi, парослы беламошнiкам жвiр ляцеў з Казаковай рыдлёўкi пад iхныя ногi - на старыя змакрэлыя боты, разьлезлыя аўстрыйскiя гамашы i нават лапцi з аборамi, як на нагах у Дзеда - дужа чорнабародага, з чорнымi густымi брывамi шарагоўца. Не страсаючы абсыпаных жвiрам лапцей, той адышоўся наводдаль i апусьцiўся на дол. Галава яго неяк сама сабою ўгнулася, унурыўся позiрк, вусны заварушылiся, нiбы творачы сьвятую малiтву. А можа, i не малiтву, можа, ён проста штось гаварыў сабе цi людзям. Разабрацца ў тым, аднак, не было каму, кожны iмкнуўся засяродзiцца ў сабе, хiба проч Кажухара. Гэты меў такое прозьвiшча, бо некалi шыў кажухi, у адным зь якiх, мабыць, быў i цяпер - несамавiтай, счарнелай ад вiльгацi апратцы з аблезлым каўняром. За пазухай перад сабой ён ашчадна трымаў правую, тоўста абкручаную нейкай анучай руку. Тыдзень таму на шашы яе добра-такi лупанула бальшавiцкая куля, i цяпер Кажухар дужа пакутаваў. Са скрыўленым ад болю, даўно ня голеным тварам ён патупаў каля людзей ды сеў побач зь Дзедам.
