- I цябе я люблю. Ты таксама вельмi разумны, добры каменьчык. I ты не памыляйся, не збiвайся, а кажы сумленна i праўдзiва, гэтак кажы, як гавораць каменьчыкi дзядзькi Едыгея. - Вось бачыш, Давул, паказваюць яны няблага. Вось гэта дарога. Дарога трохi затуманена. Але нiчога. Дзядзька Едыгей кажа, што гэта дарожныя клопаты. У дарозе бывае. Бацька толькi i думае пра дарогу. Ён хоча сесцi ў сядло, але падпруга трохi саслабла. Яе трэба падцiснуць ямчэй. Пачакаем. А цяпер паглядзiм, што на правай рабрыне, што на левай рабрыне. Рэбры цэлыя. Гэта добра. А на лбе што ў яго? На лбе хмурнасць нейкая. Надта ён трывожыцца за нас. На сэрцы, бачыш гэты каменьчык, на сэрцы боль i туга надта сумуе па дому. Цi скора ў дарогу? Скора. Але адна падкова на заднiм капыце каня адстала, трэба перакаваць. Трэба пачакаць яшчэ. А што ў дарожных сумках? О, пакупкi з базару! А цяпер - цi будуць яму спрыяць зоры? Вось бачыш, гэтая зорка - Залатая канавязь. А ад яе пайшлi сляды. Яны яшчэ не зусiм выразныя. Але зразумела, што скора ў дарогу.
Буранны Едыгей неўпрыкмет адышоўся, расчулены, збянтэжаны i здзiўлены ўсiм гэтым. З таго дня ён пачаў пазбягаць браць у рукi каменьчыкi.
Але дзецi дзецьмi, iх яшчэ можна было неяк суцешыць, абнадзеiць, а калi на тое, узяўшы на душу грэх, i падманiць да пары да часу. Iншая дума, iншы клопат грызлi Едыгееву душу. Надта ён перажываў за мацi iх, Зарыпу. Ён не проста шкадаваў яе, спачуваў, як любы i кожны, ён як бы супакутаваў з ёй, ён думаў пра яе з любоўю, з неадступнай тугой i ўнутранай гатоўнасцю стаць для яе чалавекам, на якога яна магла бы пакласцiся ва ўсiм, што тычылася яе жыцця. I ён быў бы шчаслiвы, каб даведаўся, што яна, скажам, так i думае, што менавiта ён, Едыгей, самы адданы i самы шчыры да яе чалавек на свеце.
Гэта было пакутлiва - рабiць выгляд, што нiчога асаблiвага ў яго да яе няма, што памiж iмi нiчога i не павiнна быць!..
Па дарозе ў Кумбель ён заняты быў такiмi вось думкамi. Даймаў сябе iмi. Спахоплiваўся на тым, што дзiўнае ў яго нейкае прадчуванне - цi то скорага свята, цi то непазбежнай хваробы. А то здавалася яму часам, што ён адчувае сябе як бы на моры. Там заўсёды чалавек адчувае сябе па-другому, не як на зямлi, нават калi ўсё спакойна наўкол i, здавалася б, нiчога не пагражае. Як нi вольна, як нi радасна падчас адольваць хвалi, якiмi б прыгожымi нi былi адлюстроўкi ранiшняга i вечаровага сонца на вадзе, але ўсё адно трэба было вяртацца да таго цi iншага берага. Усё жыццё на вадзе не пратрымаешся. А на беразе чакае зусiм iншае жыццё. Мора - на час, суша - назаўсёды. Або на шляху да берага знайсцi выспу, асесцi там i ведаць, што тут тваё месца. I яму выразна ўявiлася: знайшлася такая выспа, забраў ён з сабой Зарыпу з малымi i жыве там. Да мора прывучыў бы малых i сам супакоiўся б на той выспе, не скардзячыся на лёс, а толькi радуючыся. Толькi б ведаць, што ў любы час можаш убачыць Зарыпу i быць для яе патрэбным, жаданым, самым родным чалавекам...
Але тут жа рабiлася сорамна перад сабой ад такiх жаданняў - ён адчуваў, як чырвань залiвала шчокi, хоць на сотнi кiламетраў наўкол i духу чалавечага блiзка не было. Кiнуўся ў летуценнi як хлапчук, на выспу, бач, захацелася, а чаго, спытаць, навошта? I цi яму пра такое марыць, яму, якога жыццё звязала па руках i нагах сям'ёй, дзецьмi, працай на чыгунцы, нарэшце, саразекамi, да якiх прырос, сам таго не заўважаючы, душой i целам... Дый цi патрэбны ён Зарыпе, нават калi i цяжка ёй, чаму ён павiнен думаць, што яна неабыякавая да яго? Малыя цягнулiся да яго, а Зарыпа?
Буранны Каранар iшоў знаёмай сцягой, колькi ўжо ходжанай, i, ведаючы, колькi яшчэ дарогi наперадзе, без гаспадаровай прынукi трухаў даволi жвава, ускрыкваючы i час ад часу стогнучы, пакiдаючы за сабой нямераныя саразекскiя адлегласцi, мiнаючы ўзвалкi, лагi, перасохлыя некалi азёры. А Едыгей, седзячы на iм, пакутаваў, думаючы сваё... I так поўнiлi яго гэтыя супярэчлiвыя пачуццi, што не знаходзiў ён сабе месца i душа яго таксама не знаходзiла прытулку ў нямеранай прасторы Сары-Азекаў... Так невыносна было яму...
У такiм настроi дабраўся ён у Кумбель. Хацелася, вядома, каб Зарыпа атрымала нарэшце адказ сваякоў на пiсьмы, але ад здагадкi, што сваякi могуць прыехаць па асiрацелую сям'ю i забраць яе, Едыгею рабiлася не па сабе. На пошце ў акенцы да запатрабавання адказалi, што паштовак для Зарыпы Кутыбаевай няма. I ён нечакана для самога сябе ўзрадваўся гэтаму. Мiльганула нават нядобрая думка: "Вось i добра, што няма". Потым ён добрасумленна выканаў яе даручэнне - адправiў тры тэлеграмы па трох адрасах. З тым i вярнуўся пад вечар...
Вясна тым часам павярнула на лета. Пабляклi, выпетралi саразекi. Нiякага знаку марагi-травы. Адвеку жоўты стэп зноў стаў жоўты. Гарачэйшым рабiлася паветра, неўзабаве павiнна была падступiцца спёка. А ад сваякоў Кутыбаевых не было нiякай весткi. Нi пiсьма, нi тэлеграмы. А цягнiкi iшлi праз Баранлы-Буранны, а жыццё iшло сваiм парадкам...
Зарыпа ўжо i не чакала адказу, зразумела, што нельга разлiчваць на дапамогу сваякоў, што не варта надакучаць iм пiсьмамi i просьбамi аб дапамозе. I, пераканаўшыся ў гэтым, жанчына кiдалася ў роспач - куды памкнуцца цяпер, як быць? Як сказаць дзецям пра iхняга бацьку, з чаго пачынаць, як наладжваць раскiданае жыццё? Адказу пакуль не было.
Магчыма, не менш чым сама Зарыпа, перажываў за iх Едыгей. Iхнi лёс быў неаддзельны ад ягонага лёсу. Цягам кожнага дня жыў цяпер лёсам гэтых малых i Зарыпы. I тым, як быць самому, як заглушыць у сабе голас, што клiкаў да яе. Не, ён не знаходзiў нiякага адказу. Не думаў ён нiколi, што давядзецца ў жыццi рашаць i такую задачу...
Колькi разоў мерыўся Едыгей прызнацца ёй, сказаць шчыра i проста, што любiць яе, што гатовы ўсе клопаты яе ўзяць на сябе, - толькi вось як гэта сказаць? Якiм чынам? Ды i цi зразумее яна? Бо не да таго, мусiць, цяпер ёй. Пастаянна ва ўладзе такiх думак, ён змрачнеў, губляўся, яму каштавала намаганняў хаваць свой настрой ад людзей.
Аднойчы ён усё ж адважыўся зрабiць намёк. Вяртаючыся з абходу па перагону, заўважыў яшчэ здалёк, як Зарыпа пайшла з вёдрамi да цыстэрны з вадой. Нешта падштурхнула яго да яе. I ён пайшоў. Не таму, што нiбыта зручны выпадак надарыўся. Але таму, што менавiта ў тую хвiлiну адчуў Едыгей неадольнасць жадання падысцi да яе i сказаць тое, што немагчыма ўжо было хаваць у сабе. Ён падумаў нават, што гэта найлепшае - няхай будзе як будзе, няхай адрыне, але затое з часам, можа, астыне, супакоiцца душа... Яна не бачыла i не чула, як ён падыходзiў. Стаяла спiной, адкруцiўшы кран цыстэрны. Адно вядро было поўнае ўжо i стаяла ўбаку, а пад струменем стаяла другое, з якога вада пералiвалася праз край. Вада пенiлася, ускiпала, плюхала праз край, бралася каля вядра лужынай, а яна быццам не заўважала гэтага, стаяла панура, прыхiнуўшыся плячом да цыстэрны. Зарыпа была ў паркалёвай сукенцы. Едыгею кiнулiся ў вочы пасмы кудзерыстых валасоў на скронi i за вухам, запалы твар, патанчэлая шыя, прыапушчанае плячо i паўсагнутая рука, што падпiрала бядро. Мо шум вады зачараваў яе, нагадаўшы горныя рэчкi i арыкi Сямiрэчча, цi проста глыбока задумалася ды так i засталася надоўга ва ўладзе гэтага роздуму. Хто ведае! Але толькi Едыгею сцiснула грудзi, калi прыняў у сэрца ўсё гэта, зразумеўшы, якое яно бясконца роднае яму, i захацелася раптоўна прылашчыць яе, абаранiць ад усяго, што прыгнятала i непакоiла. Але рабiць гэта нельга было. Ён толькi моўчкi закруцiў венцiль крана, перакрыўшы шапоткую ваду. Яна зiрнула на яго без здзiўлення, невiдушчым поглядам, нiбыта ён быў не побач, а недзе далёка ад яе.
- Ты чаго? Што з табой? - сказаў ён спагадлiва.
Яна нiчога не сказала, усмiхнулася толькi куточкамi губ i няпэўна прыўзняла бровы над праяснелымi вачмi, нiбы казала пры тым: нiчога, маўляў, добра... так сабе...
- Табе дрэнна? - зноў спытаўся Едыгей.
- Блага, - прызналася яна, цяжка ўздыхнуўшы.
Едыгей разгублена варухнуў плячмi.
- Чаму ты так не шкадуеш сябе? - дакараў ён яе, хаця збiраўся гаварыць не пра тое. - Як можна? Гэтым бядзе не пасобiш. I нам цяжка (ён хацеў сказаць - i мне) глядзець на цябе, i дзецям таксама. Зразумей. Трэба нешта рабiць, гаварыў ён, iмкнучыся падабраць словы, якiя, як таго хацеў ён, павiнны былi сказаць, што менавiта ён болей, чым хто на свеце, перажывае за яе i любiць яе. - Ты вось сама падумай. Ну не адказваюць на пiсьмы, дык такой бяды, не прападзем. Бо з табой (ён хацеў сказаць - я) мы ўсе тут як свае. Ты толькi не кiдайся ў роспач. Працуй, трымайся. А хлопцы падрастуць (ён хацеў сказаць пры мне). I ўсё будзе дзякаваць богу. Навошта табе куды ехаць? Мы ж як свае. А я, ты сама ведаеш, без малых тваiх не магу. - I змоўк, таму што сказаў столькi, колькi дазваляла яму яго становiшча.
- Я ўсё разумею, Едыке, - адказала Зарыпа. - Дзякуй, вядома. Я ведаю, ты гатовы памагчы нам. Але нам трэба ехаць адсюль. Каб забылiся дзецi на тое, што тут было. Можа, тады прасцей будзе сказаць iм праўду. Цi тут сказаць? Вось i думаю, як быць...
- Можа, i так, - вымушана згадзiўся Едыгей. - Толькi ты не спяшайся. Падумай. Ну куды ты з гэткiмi малымi, што iх там чакае? Я як сам падумаю, страшна робiцца, што застануся тут без цябе...
А праз колькi дзён пасля гэтай размовы надарыўся яшчэ выпадак, калi ён выдаў сябе з галавой i доўга каяўся, мучыўся, не знаходзячы гэтаму апраўдання.
