Дуся заснула ў маiх руках. Ды раптам страпянулася:
- Юзiк, дзе гэта мы цяпер? У сене? О, як добра ў сене!
Я не магу ня думаць пра Дусiну споведзь. Хачу яе забыць i не магу. Дуся нiчога ня страцiла ў маiх вачох. Наадварот, я ацанiў яе яшчэ вышэй. Ейны вобраз застаецца ў мяне такiм-жа сьветлым i незаплямленым, якiм ён быў для мяне заўсёды. Але тым ня менш, ня думаць пра Дусiну споведзь я не магу. Што я паранены зьмяiным джалам рэўнасьцi? Не. Любоў да Дусi была-б тады азмрочанай i я ня змог-бы тады яе кахаць. Што-ж тады? Думаю - зайздрасьць. Зайздрасьць да яе, што сваiм чарам яна магла зачараваць i некага iншага, ня толькi мяне. Гэтая зайздрасьць не адштурхнула, а яшчэ больш кiнула мяне да яе. Калi яна спавядалася ў пунi, утулены, я слухаў яе, як праз сон, мне было прыемна чуць ейны шэпат, цiхi i ласкавы, здавалася, нiбы яна гаворыць мне нейкую казку. Ейная споведзь узвышала яе, ейны грэх акупаўся ў мяне чысьцiнёю ейнага сэрца. Лежачы з ёй я ня думаў над ейнай споведзяй. А выйшаў з пунi, разьвiтаўся пачаў думаць. Думку гэтую ганю, заглушаю, а яна ўсё абуджаецца. Нават калi я з Дусяй, у хвiлiну, калi мы аддаемся, у часе найбольшай жарсьцi i забыцьця, думка гэта можа ашаламiць мяне.
А то ўзьнiкне ў мяне спагада, жаль да Дусi, ашуканай. Я ведаю, чалавек падкi на красу, i яна, краса, застаецца безабароннай перад iм. Яе, красу, не берагуць, не абараняюць, а зрываюць, губяць. I зрывае, губiць яе, звычайна, грубая рука. Я-ж красы баюся. Баюся яе зачапiць. Я бярог Дусю, любаваўся ёю, баяўся зьмяць ейны цьвяток, гледзячы, як ён распускаўся. Я не хацеў губiць красы. Бо чым я жыў-бы тады?
У Дусi няма вiны перада мною. Яна не вiнаватая, што ўрадзiлася прынаднай. Адно толькi мне не па сабе - я ведаю хто падманiў Дусю. Гэты "хто" ўрываецца ў маю памяць, я чую ягоны голас: "Мая Дуся. Што й ты пасьвiш гусi з маёй Дусяй?" Лепш-бы Дуся не гаварыла мне пра яго.
ЧАСТКА ЧАЦЬВЕРТАЯ
Надыйшла восень i партызаны пакiнулi нашы лясы. Адыйшлi пад Унечу. Iм у нас няма чаго рабiць, апрача як здабываць сабе ежу. У нас няма немцаў i нiякiх важных аб'ектаў. Палiцэйскiя, бургамайстры, старасты, што былi тут на самым пачатку або паўцякалi, або былi зьнiшчаныя партызанамi. Немцы кантралююць толькi сумежныя з горадам вёскi, ды й то толькi ўдзень. Уначы ў iх гаспадараць партызаны. Нават i з лiку гэтых вёсак некаторыя былi спаленыя немцамi, як партызанскiя вёскi. Адыйшоўшы ад нас, партызаны абралi сабе аб'ектам чыгунку, на перагонах Клiмавiчы - Камунары - Бялынкавiчы - Унеча. Пачалi ўзрываць палатно. Пускаюць пад адкос цягнiкi, што вязуць бояпрыпасы на падмацаваньне нямецкага паўднёва-ўсходняга фронту. У нас засталiся толькi свае, мясцовыя партызаны, малалiкiя i неарганiзаваныя. Яны адарваныя ад асноўных партызанскiх злучэньняў i дзейнiчаюць на ўласную руку. Яны ў асноўным сьцерагуць прасёлачныя дарогi на Касьцюковiчы. Перахоплiваюць людзей, што йдуць туды. Падазроных страляюць, баючыся, што яны могуць iнфармаваць раён, непадазроных адпушчаюць або забiраюць з сабой. Незважаючы - мужчына гэта цi жанчына. Сярод гэтых мясцовых, дзiкiх партызанаў, актыўна заяўляюць пра сябе група Мiколы Бугрова i група Iльлi Мельнiкава. Iльля Мельнiкаў - гэта старэйшы брат Вусьцiна i Манькi, муж бляндынкi, што жыве цяпер у Мокрым. На рахунку гэтых групаў нямала забойстваў. У Мокрае Першае i Другое яны наведваюцца ня так ужо й часта. Добра паiнфармаваныя, што дзеецца ў нас. Да нас у хату нiхто з iх цяпер не заходзiць. I я ня ведаю, як гэта расцэньваць: плюнулi на мяне, цi плянуюць пусьцiць мяне ў расход. У кажным разе яны ведаюць, што ў хаце я не начую i ў клець ужо не хаджу.
Дуся сьпiць цяпер у хаце, у сваёй Сьвятлiцы. Заставацца ў яе нанач рызыкоўна. Прыходзiлi-ж па мяне ў клець, могуць прыйсьцi i ў Пiлiпаву хату. Калi было яшчэ лета, з надыходам начы мы бяз цяжкасьцяў знаходзiлi для сябе мейсца: у пунi, на рэчцы, на агародах, ля школы, ля ветрака, у сасоньнiку, на поплаве, нават на могiльнiку. Патрэба бачыцца штурхала нас на любую скрайнасьць, абы толькi сыйсьцiся разам. Мы звыклiся да таго, што не маглi пражыць i дня адзiн без аднога. Намi былi сходжаныя, вытаптаныя бадай усе нашыя ваколiцы. Наставаў вечар i мы йшлi, куды вяла нас наша хэньць. Мы жылi начой. Аддавалiся начы i сабе. Усё iншае было для нас пабочным i тое, што дзеелася дзесьцi па-за намi - страшнае i крывавае - толькi яшчэ больш кiдала нас у абдымкi, як у бяспамяцьства.
Цяпер-жа восень. Холадна. На поплаве шорхне пад нагамi ад марозу трава. Замёрзлi лужыны. Усё скошана. Зьвезена. Агалелi хмызьнякi i чэзнуць над рэчкай. Сялiбы i агароды апусьцелi. Сады панiклi ў сваёй акалеласьцi. Ля ветрака, на бую, сьвiшча вецер, што ня ўтрымаешся на нагах. Вечары даўгiя, i мы ня ведаем, як iх праводзiць. Сланяемся ўсюды. Найболей паўз рэчку. Тут нiжэй, зацiшней i нiкога ня стрэнеш. Па адзiн i другi бок рэчкi сям-там туляцца лазьнi, i калi нам захочацца, заходзiм у якую-небудзь з iх. Учора мы натрапiлi на пратопленую лазьню. У ёй нехта мыўся i яна яшчэ не пасьпела астыць. Зайшлi. Залезьлi на досыць высокi палок, дзе парацца. Побач палка, трохi нiжэй - каменная печка i ад яе яшчэ йдзе дух. Распасьцёрлi на палку пад бок мой армяк. Дусiным манталем накрылiся. Дуся чуе сваiмi пяткамi цяпло, што йдзе ад печкi. Вельмi чульлiвая, гаворыць, што ёй тут лепей, як дзе. У заходлiвасьцi гаворыць, што сёньня ёй ужо так ня пройдзе - зачнецца маленькi Юзiк.
Мае хатнiя звыклiся, што я валачуся. Нiчога не гавораць пра гэта. Палявыя работы скончылiся - валачыся! Але я ведаю, што мой спосаб жыцьця iм не падабаецца. Тое самае i ў Дусi. У яе ня пытаюцца, адкуль яна прыходзiць ведаюць. Бывае, што днём я заходжу да iх. Прыймаюць добра, можна сказаць, як зяця. Хiма частуе мяне i разам Дусю гусiнымi скваркамi. Дуся асаблiва любiць iх. Аблiзваецца: смачныя. Я доўга ў iх не затрымлiваюся. Зайду з Дусяй на часiнку ў ейную Сьвятлiцу. Калi мы там змаўкаем, Хiма, стоеная, прыслухоўваецца, але ў нас ужо няма сораму.
Ды выпаў першы сьнег. Лягла зiма i нашае з Дусяй жыцьцё ўскладнiлася. Дуся ўжо на другiм месяцы запладненьня. Просiць куды-небудзь з ёю перабрацца, знайсьцi нейкае больш спакойнае месца. Хоць-бы ў тыя-ж Касьцюковiчы. Ды й Дусiны бацькi хацелi-б каб мы пачалi жыць нармальна, не хаваючыся, як муж i жонка, цi што. А калi даведалiся, што Дуся i зацяжарыла, прапанавалi мне перабрацца да iх, вiдавочна мяркуючы, што я з якiхсьцi прычынаў не магу цi не хачу весьцi Дусю да сябе ў хату. Яны хiба не ўяўляюць, што нi ў iх, нi ў мяне "нармальна" жыць мы ня можам. Дуся гэта добра ведае. "Адведзiны" Бугрова прадаманстравалi гэта. I Дуся выпраўляе мяне ў Касьцюковiчы шукаць нейкай працы. Але што я магу там знайсьцi? Нiякай практычнай прафэсii ў мяне няма, галоўнае - няма знаёмых. Што я магу там рабiць? I ўсё-ткi я не магу не паслухаць Дусi: iду ў Касьцюковiчы. Можа сапраўды ўдасца перабрацца туды з Дусяй. А з Касьцюковiчаў можа куды i далей. Мо нават у Менск. Але дабрацца да Касьцюковiчаў ня так лёгка. Уцалiк зiмою ня пойдзеш - выб'ешся з сiлаў i ня дойдзеш. Пойдзеш бiтаю дарогай - можаш папасца партызанам. Зрэшты, прападзi яно пропадам -я ня так ужо й баюся тых партызанаў. Бяз рызыкi - што ты зробiш бяз рызыкi? Самае горшае - забяруць з сабою. Гэта - калi трапiш у рукi сапраўдным, палiтычным партызанам. А калi ў рукi дзiкiм, сваiм, мясцовым? Тады гэта будзе рэванш.
Прашу ў Пiлiпа каня-гарбунька. Дробненькi, але хуткi, бяглiвы канёк. Дасi лейцамi - рванецца, бяжыць, у струнку выцягваецца. Ён мяне й выратуе. Заклаў яму нанач аўсу i сена. Ледзь пачало брацца на дзень, пачаў зьбiрацца ў дарогу. Справiў вазок. Палажыў у яго сена. Паставiў у аглоблi Гарбунька. Усё гатова. Iду ў хату разьвiтвацца з Дусяй, а яна - i я паеду. Адгаварваю. Слухаць ня хоча. Бацькi моляць ня ехаць - не дапамагае. Яна на сваiм. Надзяе валенкi, шубу, абвязваецца цёплай хусткай. Садзiцца побач мяне ў вазок. I я бяруся за лейцы. Выяжджаем. Мокрае праехалi, калi яшчэ добра не разьвiднелася. Узьехалi на торную дарогу. Па дарозе пападаюцца паадзiнокiя падводы. Дзе магчыма, мiнаем iх. Гарбунёк выносiць нас усюды. Уехалi ў лес. Велiчны супакой. Паабапал гонкiя елкi пры кожным, ледзь улоўным павеве, атрахаюць з сваiх галiнак сыпкi сьнег. У Дусi iрдзяцца ад марозу шчокi. Кiдкi, агнiсты пагляд вачэй, заiндзявелыя лёканы. Сядзiць радасна-ўсьмешлiвая, слоў няма-харашуня.
Мы ўжо выяжджаем з лесу. Паказалiся абгарэлыя камяны, абпаленыя дрэвы, абвуглелыя слупы, разбураныя печы - гэта спаленыя Клеявiчы. Гэта партызанская вёска. Жудка.
Хутка Касьцюковiчы. Праз якiя паўгадзiны будзем там. Затрымаемся ў Дусiнай цёткi.
Я не пазнаю Касьцюковiчаў - iх прадзiмае вецер. Калючы, востры. Прадольнаю вулiцаю iмчацца, ня спыняючыся, ваенныя грузавiкi, часьцей - з салдатамi. Рэдка заўважыш прахожага. Уражаньне апусьцеласьцi i закiнутасьцi. Мястэчка стулiлася, замёрла ў чаканьнi нечага пагрозьлiвага. Ды калi спынiцца i ўгледзiцца, вычуваеш - iснуюць iншыя Касьцюковiчы, iхны нiжнi, падземны этаж, гатовы вось-вось выбухнуць.
Дуся засталася ў цёткi, а я iду ў "Отдел образования" пры гарадской управе шукаць сабе месца настаўнiка ў якой-небудзь тутэйшай, Касьцюковiцкай школе. Мяне прыймае сам загадчык адзьдзелу. Па гаворцы чую - свой чалавек. Мяккi, сымпатычны. Пытаецца, хто я, адкуль, якая ў мяне адукацыя, цi ведаю я нямецкую мову i г.д. Я расказваю, даверыўшыся, яму пра сябе ўсё. Не захаваў, што сядзеў, сказаў нават, што пiшу, спадзяючыся, што гэта ўсё можа дапамагчы мне. Узiраючыся ў мяне, загадчык слухае мяне ўважлiва, кiвае галавою ў знак згоды, што ён разумее мяне i спачувае мне.
