- Ляплеўскi, а там не засталося?
Ляплеўскi, што сядзеў побач, ленавата павярнуў да яго лысаватую галаву.
- Адкуль...
- Ты не цямнi. Павiнна застацца. У бутэльцы. Дубчык, а ну зьбегай. А то знаеш, - галава расколваецца.
Дубчык паслухмяна ўстаў i моўчкi патэпаў вулiцай у другi канец вёскi, дзе нешта павiнна было застацца. Снайпер-Iван трохi пасядзеў яшчэ, але ягоная галава ўсё болей хiлiлася на грудзi, чалавека агортвала стома, i ён пляцнуўся плячмi на траву.
- Дык што ж цяпер мы - удвох? - няпэўна запытаўся Ляплеўскi.
Снайпер-Iван не адказаў. Калупаючы травiной у зубах, Ляплеўскi зiрнуў на яго зьверху i зразумеў: iхны завадатар спаў.
- Ну во - дачакалiся!
Ён, аднак, працягваў сачыць за падворкам насупраць, ды там нiчога пакуль не мянялася. Памаўзьлiвая каза, мiж тым, ужо наблiзiлася да iх па канаве, недаўменна ўзьняла ад травы галаву i ўставiлася на двух мужыкоў, што замiналi ёй пасьвiцца на яе звыклым шляху. Ляплеўскi замахаў рукой "Пайшла прэч!", ды марна: каза й ня думала саступаць. Хлапчукi насупраць засьмяялiся, мабыць, iм стала цiкава ўбычыць, як настаўнiк будзе адганяць бадлiвую казу. Ён хацеў устаць i, як мае быць, шугануць яе, ды раптам на падворку Касатага ўбачыў людзей. Ну, вядома, адзiн у кухвайцы, згорблены i белагаловы, - то быў сам галоўны вясковы сексот, побач ягоная баба, а сьпiнаю да вулiцы стаяў мажны плячысты мужчына ў чорным пiнжаку, з партфэлем у руках. Яны разьвiталiся. Парукаўшыся, госьць лёгкiм жэстам дакрануўся да сьветлага капелюша на галаве i, азiрнуўшыся, пайшоў да вулiцы.
- Iван! Iван! - Ляплеўскi штурхануў у бок таварыша. - Iдзе! Ён iдзе!
Снайпер-Iван толькi прамармытаў нешта i вальней выпрастаўся ў канаве. Ад прыкрасьцi Ляплеўскi вылаяўся, ня ведаючы, што рабiць. Вусаў ужо згледзеў iх тут, за дарогай, i Ляплеўскаму здалося, зараз паверне назад - можа, на агароды...
Аднак Вусаў не павярнуў на агароды, толькi на момант замарудзiў хаду, выходзячы з завулка, i зараз жа даволi ўпэўнена скiраваў упоперак, цераз дарогу. Несумненна, да iх. Ад нечаканасьцi Ляплеўскi марудна падняўся на ногi, паспрабаваў зашпiлiць пiнжак, ды пальцы чамусьцi не маглi намацаць гузiк. Ён ня мог адарваць позiрку ад рослае постацi чэкiста, яго цьвёрдага, рашучага твару, караценькага гальштука на грудзях i - асаблiва - ад стракатых радкоў ягоных узнагародаў на левай грудзiне. "Як у маршала", - мiльганула недарэчная думка ў разварушанай сьвядомасьцi настаўнiка.
- Здарова, вучыцель! - бадзёра павiтаўся Вусаў. - На касьбу сабралiся?
- Ды не, знаеце, - штось выцiснуў зь сябе Ляплеўскi.
- А то хто? - кiўнуў Вусаў на распластаную постаць Снайпера-Iвана.
- Ды так. Сусед...
- Ну, а как жысьць?
- Ды нiчога.
Вусаў узiраўся яму проста ў твар, i ў тым позiрку не было нi варожасьцi, нi насьцярогi, адна спакойная ўпэўненасьць бязгрэшнага праведнiка. Зьбянтэжаны Ляплеўскi ня мог даўмецца, як яму паводзiць сябе. Снайпер-Iван ляжаў, бы нежывы, а што ён мог адзiн? Ды й наогул, цi варта было што рабiць? Упэўненасьць чэкiста абяззбройвала, i Ляплеўскi толькi ўнутрана ўсьмiхнуўся зь нядаўняй свае рашучасьцi. А яны яшчэ турбавалiся, дурнi, каб гэты чалавек куды ня зьбег агародамi. Нашто яму куды бегчы?
- Я в курсе, - сказаў Вусаў, усё сьвiдруючы сваiм валявым позiркам. - Всех реабiлiцiравалi, выплацiлi дзеньгi...
- Дзякуй, - нечакана выцiснуў зь сябе Ляплеўскi.
- Галоўнае цяпер - не азлобiцца. Работаць, работаць нада! Для страны, для народа, для парцii...
- Ведама ж, партыя...
- Правiльна! Парцiя ўсягда права! Чалавек можа ашыбацца, парцiя - нiкагда. Ну, вучыцель, жалаю усьпеха.
Ён падаў на разьвiтаньне руку, i Ляплеўскi, бы да агiднай жабы, слаба дакрануўся да яе. Затым хвiлiну пазiраў усьлед яго мажнай, крутаплечай постацi, як ён усё далей iшоў па вулiцы, абмiнаючы ссохлыя i сьвежыя каровiны лепяхi ў доле, i ня ведаў, што рабiць. Нават, што думаць. Са спазьнелаю злосьцю зiрнуў на распластанага за канавай Снайпера, пад нагамi якога валяўся сухi кол з гнiлым абламаным канцом.
Пасьля вылаяўся i паплёўся да свайго падворку.
БЕДНЫЯ ЛЮДЗI
"Ня бойся госьця, якi сядзiць, а бойся таго, што стаiць", - гэтая прыказка разоў колькi прыходзiла ў галаву гаспадара, пакуль ён стаяў каля дзьвярэй кватэры, праводзячы спазьнелага госьця. Ужо яны разы тры паручкалiся, i гаспадар разы тры памыкаўся расчынiць дзьверы, а госьць усё ня мог скончыць думку, а як сканчаў, тут жа за яе чаплялася наступная, ня меней абавязковая або цiкавая. Выглядаў ён на прыкметным падпiтку, хоць яны выпiлi якiх па тры кiлiшкi пад каву, вiдаць было - чалавек у пэўным узрушэньнi, гаварыў з эмоцыямi i быццам шчыра, нават узьнёсла, прыпынiць яго ў гаспадара не хапала рашучасьцi.
- Паверце, мы як пачулi, дык унутры бы перавярнулася што. Жонка кажа: ты павiнен тэлефанаваць, падтрымаць чалавека, усё ж несправядлiвасьць жахлiвая, як так можна ў наш час?
- Што ж... Значыць, можна, - вяла пагаджаўся прафэсар Скварыш, думаючы аб адным - як бы скончыць размову.
- Ну. I галоўнае - усе маўчаць. I на катэдры, i ў друку. А ў вас жа столькi вучняў! Адных асьпiрантаў...
- Што рабiць...
- Во я й думаю: пад'еду вечарком, як пацямнее. Дык вы ўжо не крыўдуйце, што не патэлефанаваўшы...
- Ды не, нiчога...
- Ага. Бо патэлефануеш - самi разумееце... Што цяпер скажаш па тэлефоне?..
Цi не ў чацьверты раз пацiснуўшы гаспадарову руку, госьць урэшце пераступiў парог, i Скварыш зь вялiкай палёгкай зачынiў за iм дзьверы. У душы прафэсара была мешанiна пачуцьцяў - прыкрасьць ад гэтага запозьненага вiзыту блыталася з удзячнасьцю за словы, здаецца, поўныя шчырага спачуваньня. Усё ж падобна было, што Красьнянскi гаварыў шчыра, сапраўды хацеў суцешыць яго i абураўся на несправядлiвасьць улады. Але вось поўнай задаволенасьцi ад таго не было, штось перашкаджала, муляла, утварала нутраны дыскамфорт ад усёй гэтай сустрэчы.
Застаўшыся адзiн, Скварыш выключыў верхнi сьвяцiльнiк у вiтальнi, вярнуўся ў кабiнэт, дзе на нiзенькiм столiку пры канапе стаялi два кубкi зь недапiтай кавай, паўбутэлькi "Белага аiста". Скварыш усё перажываў сустрэчу. Красьнянскi ня быў ягоным любiмым асьпiрантам, не вылучаўся нi асаблiвымi здольнасьцямi, нi бiяграфiяй. Наогул, пра яго Скварыш ведаў няшмат - ну, нарадзiўся недзе на Палесьсi, цi не на Тураўшчыне, служыў у войску, працаваў на мэталаапрацоўчым заводзе, скончыў вечаровую школу. У асьпiрантуру прыйшоў не з камсамолу i, здаецца, без валасатай рукi. Жонку ягоную ён бачыў аднойчы, як у выхадны спаткаў на праспэкце ўсю iх сямейку з дачушкай, - так, нiшто сабе, хоць i не прыгажуня, але даволi мiлавiдная маладая асоба. Iшлi, елi марожанае, жонка ветлiва, нават трохi лiсьлiва павiталася, мабыць, Красьнянскi пасьпеў ёй шапнуць, што гэты цельпукаваты таўстун з партфэлем i ёсьць ягоны навуковы кiраўнiк дысэртацыi. За апошнiя гады праз Скварышавы рукi прайшло iх нямала, будучых кандыдатаў навук; былi здольныя, былi так сабе, траплялiся й ня надта. Адносiны зь iмi Скварыш стараўся захоўваць з усiмi роўныя - i са здольнымi, i з тымi, што ня надта, нiкога асаблiва не вылучаючы нi ў якiм сэнсе. Тыя, што абаранiлiся, "аступенiлiся", неяк паволi аддзялялiся, iшлi ў сваё жыцьцё. Iншыя ад'яжджалi ў блiзкiя цi далёкiя гарады, дзе знаходзiлi працу, сьпярша пiсалi, часам тэлефанавалi, прысылалi паштоўкi зь вiншаваньнямi пад рэвалюцыйныя сьвяты. Але з часам тыя сувязi глухлi, засыхалi, патрэба ў зносiнах меншала, пакуль не зьнiкала зусiм. Мусiць, так было б i з Красьнянскiм, калi б з навуковым кiраўнiком яго ня здарылася няшчасьце. Самае страшнае няшчасьце, горш за якое можа быць толькi калецтва цi сьмерць. Ды тое й была сьмерць - хiба не фiзычная - грамадзянская. Але ад яе нядоўга дайсьцi i да фiзычнай, Скварыш адчуваў гэта пэўна.
Верхняе сьвятло з кабiнэта праз расчыненыя дзьверы падала ў вiтальню i часткай у большую залю, дзе касой плямай ляжала на стракатым дыване, мякка ступаючы па якiм, Скварыш прайшоў да цёмнага вакна, паўзiраўся праз шыбiны на падворак. Унiзе пад цёмнымi кронамi таполяў слаба адсьвечваў асфальт падворка ад адзiнае лямпы лiхтара, бялелi вярхi некалькiх аўтамабiляў, прыткнутых нанач адзiн за адным да бардзюра. Ён ведаў гэтыя аўтамабiлi - два белыя "Жыгулi", жоўты, зачуханы "Запарожац" i новая "Волга", што належала нядаўняму адстаўнiку палкоўнiку. Часам там паяўлялiся i незнаёмыя машыны - стаялi нейкi час i зьнiкалi, калi-нiкалi заставалiся на ноч, калi хто прыяжджаў на госьцi да сваякоў у гэтым вялiкiм доме. Цяпер чужых аўтамабiляў, здаецца, не было вiдаць, не было i "Волгi" - мабыць, палкоўнiк начуе на дачы. Скварышава жонка з унукамi таксама ўчора зьехала на дачу, а ён застаўся на гарадзкой кватэры, сказаў, ёсьць справа. Хоць справы ў яго не было нiякай, проста хацелася пабыць аднаму, на адзiноце са сваёй бядой. Ды во гэты вiзыт, якi заняў увесь вечар i дашчэнту разбурыў ягонае адчуваньне адзiноты. Зрэшты, можа, i добра, што разбурыў, бо адзiнота зь нейкай пары таксама ня стала паратункам, як не было iм i шматлюдзьдзе. Для прафэсара наставала пара, калi людзей ля яго ўсё меншала, а часам тыя i зусiм зьнiкалi, асаблiва зь лiку сяброў, калегаў; адзiнота вакол яго ўпарта шырылася, абкладвала яго тоўстым глухiм пухiром. Тое было нязвыкла, нават палохала, i ён ня ведаў, як лепш - дома безь людзей цi дзе на людзях ня дома.
