Звярнуў увагу Едыгей на тое, што сабака нешта ўсё брэша за домам, непакоiцца, - пабяжыць, пабрэша i зноў вернецца. Едыгей выйшаў паглядзець i ўбачыў непадалёк ад загона незнаёмую жывёлiну - вярблюд, але дзiўны нейкi, стаiць i не зварухнецца. Едыгей падышоў блiжэй i толькi тады пазнаў свайго Каранара.
- Дык гэта ты, значыцца? Да чаго ж ты дайшоў, як жа ты заняпаў! усклiкнуў разгублены Едыгей.
Ад ранейшага Бураннага Каранара засталiся толькi скура ды косцi. Аграмадная галава з запалымi сумнымi вачамi хiсталася на станчэлай шыi, касмылi былi як не свае, звiсалi нiжэй каленяў, ранейшых гарбоў, што ўздымалiся, як чорныя вежы, i знаку не было - яны звалiлiся на бок, як усохлыя старэчыя грудзi. Атан так знясiлеў, што яму не хапiла моцы зайсцi ў загон. I стаў тут, каб перадыхнуць. Усяго сябе, да апошняй жылкi, аддаў ён гону i цяпер быў як пусты мех.
- Эхе-хе! - кплiва здзiвiўся Едыгей, аглядаючы Каранара з усiх бакоў. Вось да чаго ты дастукаўся! Цябе нават сабака не пазнаў. А ты ж быў атанам. Ну i ну! I ты яшчэ аб'явiўся! Нi сораму, нi сумлення. Яйкi хоць пры табе? Мо згубiў па дарозе? Вой i смурод ад цябе! Каб на цябе халера!
Каранар стаяў нерухома - не было ў iм нi ранейшай сiлы, нi ранейшай велiчы. Сумны i нягеглы, ён толькi хiтаў галавой i стараўся хоць утрымацца на нагах.
Едыгею стала шкада атана. Ён пайшоў у двор i вярнуўся з поўным тазам адборнага пшанiчнага зерня, пасыпанага буйнай соллю.
- На, паеш, - паставiў ён корм перад вярблюдам. - Можа, павесялееш. Я потым адвяду цябе ў загон. Паляжыш, ачомаешся.
Таго ж дня была ў яго размова з Казангапам. Сам пайшоў да яго i гаворку павёў такую:
- Я да цябе, Казангап, вось па якой справе. Ты не здзiўляйся: учора, маўляў, i слова сказаць не хацеў, а сёння - вось ён! Хачу я вярнуць табе Каранара. Падзякаваць. Некалi ты падараваў яго мне сысунком. Дзякуй. Паслужыў ён мне добра. Я яго нядаўна прагнаў, не вытрываў - дык ён сёння прыйшоў. Ледзьве ногi прывалок. Цяпер ён ляжыць у загоне. Тыднi праз два будзе ў ранейшай форме. Моцны i здаровы. Толькi кармiць трэба.
- Чакай, - перапынiў яго Казангап. - Ты гэта да чаго? Навошта ты раптам рашыў вярнуць мне Каранара? Я цябе хiба прасiў пра гэта?
I тады Едыгей сказаў пра тое, што надумаў. Мяркуе ён паехаць адсюль з сям'ёй. Надакучыла ў саразеках, пара змянiць месца жыхарства. Можа, на лепшае тое. Казангап уважлiва выслухаў.
- Глядзi сам. Толькi, думаю я, ты зараз не разумееш, чаго хочаш. Ну добра, дапусцiм, ты паехаў, але ад сябе куды дзенешся? Ад бяды сваёй не схаваешся. Не, Едыгей, калi ты джыгiт, дык паспрабуй змагчы сябе. А паехаць - гэта не геройства. Кожны можа паехаць. Але не кожны здольны змагчы сябе.
Едыгей не стаў нi згаджацца, нi спрачацца. Задумаўся i сядзеў, цяжка дыхаючы. "А цi змагу там забыць? I не думаць нельга i думаць цяжка. А ёй хiба лягчэй? Дзе яна цяпер з малымi? I хто ёй дапаможа, хто зразумее? I Укубале нялёгка - колькi дзён ужо моўчкi церпiць маю адчужанасць, маю паныласць... А за што?"
Казангап зразумеў, што адбываецца з Буранным Едыгеем, i, каб зрабiць яму палёгку, сказаў, кашлянуўшы, нiбы прымушаючы слухаць:
- А ведаеш, навошта мне пераконваць цябе, Едыгей, - ты i сам добра ўсё разумееш. I калi на тое, ты не Раймалы-ага, а я не Абдзiльхан. I галоўнае, на сто вёрст наўкол няма ў нас нiводнай бярозы, да якой я мог бы прывязаць цябе. Ты вольны, рабi так, як знаеш. Толькi добра падумай перад тым, як зрушыць з месца.
Гэтыя словы Казангапа доўга памятаў Едыгей.
X
...Раймалы-ага быў вельмi вядомым для свайго часу спеваком. Замалада праславiўся. Ласкай божаю ён аказаўся жырау, якi спалучаў у сабе тры цудоўныя пачаткi: ён быў i паэтам, i кампазiтарам уласных песень, i выдатным выканаўцам, спеваком вялiкага дыхання. Сучаснiкаў сваiх Раймалы-ага вельмi ўражваў. Варта толькi яму было ўдарыць па струнах, як услед за музыкай лiлася песня, нараджаючыся ў прысутнасцi слухачоў. I ўжо на наступны дзень гэтая песня перадавалася з вуснаў у вусны, бо пачуўшы напеў Раймалы, кожны нёс яго па аулах i качэўях. Гэта яго песню спявалi тагачасныя джыгiты:
Вады халоднай ток адчуе конь гарачы,
Дамкне да хваляў ён - яны iмчалi з гор,
А я iмчу к табе - я прагну тваiх вуснаў.
Сумую я па iх, з iх радасць п'ю быцця...
Раймалы-ага прыгожа i ярка апранаўся, так яму сам бог загадаў. Асаблiва любiў багатыя, абшытыя дарагiм футрам шальi, розныя для зiмы, лета i вясны. I быў яшчэ ў яго конь неразлучны - усiм вядомы залацiста-буланы ахалтэкiнец Сарала, падораны туркменамi на званай вячэры. Усхвалялi Саралу не меней, чым гаспадара. Любуючыся яго хадой, прыгожай i велiчнай, знаўцы мелi вялiкую асалоду. Пагэтаму i гаварылi тыя, каму была ахвота пажартаваць: усё багацце Раймалы - гук дамбры ды паходка Саралы.
А яно так i было. Усё сваё жыццё Раймалы-ага правёў у сядле i з дамброй у руках. Багацця не нажыў, хоць славу меў вялiкую. Жыў, як майскi салавей, увесь час на сябрынах, у весялосцi, усюды яму пашана i ласка. А каню догляд i корм. Аднак не абыдзешся i без зайздроснiкаў, якiя сябе лiчылi паважанымi, шаноўнымi сем'янiнамi, а ён, маўляў, прашалапуцiў, як вецер у полi, i застаўся з сiвой барадой, ды - песнямi...
Але калi Раймалы-ага з'яўляўся на пачэснай бяседзе, то з першымi гукамi яго дамбры i песнi ўсе зацiхалi, i ўсе заварожана глядзелi на яго рукi, вочы i твар, нават тыя, хто не ўхваляў завядзёнкi яго жыцця. На рукi глядзелi таму, што не было такiх пачуццяў у чалавечым сэрцы, сугучнасцi якiм не знайшлi б гэтыя рукi ў струнах; на вочы глядзелi таму, што ўся сiла думак i духу гарэла ў яго вачах, якiя бесперастанна iначылiся; на твар глядзелi таму, што прыгожы ён быў i натхнёны.
Жонкi не жылi доўга з iм, але многiя жанчыны плакалi ўпотай ноччу, марачы аб iм.
Так праходзiла жыццё ад песнi да песнi, ад вяселля да вяселля, ад бяседы да бяседы, i непрыкметна падкралася старасць. Напачатку ў вусах сiвiзна замiльгацела, а потым i барада пасiвела. I нават Сарала стаў не той - схуднеў, хвост i грыва высеклiся, па паходцы толькi i можна было меркаваць, што быў некалi конь дабрэнны. I ўступiў Раймалы-ага ў зiму сваю, як таполя вастраверхая, якой засыхаць у гордай адзiноце. I тут выявiлася, што няма ў яго нi сям'i, нi дома, нi статка, нi iншага багацця. Знайшоў прытулак ён у малодшага брата Абдзiльхана. Брат загадаў паставiць яму асобную юрту, загадаў кармiць i абмываць...
Аб старасцi стаў спяваць Раймалы-ага, аб смерцi стаў прызадумвацца. Вялiкай сiлы i журбы песнi нараджалiся ў тыя днi. I настала яго чарга спасцiгнуць вольнай часiнай спрадвечную думу мудрых - навошта нараджаецца чалавек на свеце? I ўжо не раз'язджаў ён, як раней, па бяседах i вяселлях, а ўсё болей дома заставаўся, усё часцей iграў на дамбры сумныя мелодыi, жыў успамiнамi i ўсё даўжэй заседжваўся са старэйшымi за гутаркай аб тленнасцi свету...
I, бог яму сведка, спакойна завяршыў бы днi свае Раймалы-ага, калi б не адзiн выпадак, якi ашаломiў яго на старасцi год.
Аднойчы не вытрымаў Раймалы-ага, асядлаў свайго састарэлага Саралу i паехаў на вялiкае свята, каб развеяць нудоту. На ўсякi выпадак захапiў i дамбру. Вельмi ж прасiлi паважаныя людзi пабываць на вяселлi, калi не спяваць, то хоць пагасцяваць. З тым i паехаў Раймалы-ага - з лёгкай душой, з намерам хутчэй вярнуцца.
Сустрэлi яго з пашанай вялiкай, у самую лепшую юрту белакупальную запрасiлi. Сядзеў ён там у асяроддзi знатных людзей, кумыс папiваў, вёў размовы адпаведныя ды добразычлiвасць сваю выказваў.
А ў ауле быў весялунак на ўвесь свет, чулiся адусюль песнi, смех, галасы маладых, гульнi i забавы. Чутно было, як пачалася падрыхтоўка да скачак у гонар маладажонаў, як увiхалiся кухары каля кастроў, як гарцавалi на волi табуны, як бесклапотна вялi свае гульнi сабакi, як вецер дзьмуў са стэпу, даносячы пах квiтнеючай травы... Але больш за ўсё лавiў слых Раймалы-ага музыку i спевы ў суседнiх юртах. Смех дзяўчат вельмi хваляваў яго.
Мучылася, знемагала душа старога спевака. Не паказваў выгляду субяседнiкам, але ў думках Раймалы-ага лунаў у мiнулым, успамiнаў тыя днi, калi сам быў маладым i прыгожым, калi iмчаў па дарогах на маладым i жвавым скакуне Сарале, калi трава, параненая капытамi, плакала i смяялася, калi сонца, слухаючы песню яго, кацiлася насустрач, калi ветру было цесна ў грудзях, калi ад гукаў яго дамбры загаралася кроў у сэрцах людзей, калi кожнае слова яго лавiлi на ляту, калi ўмеў ён i пакутаваць, умеў кахаць, умеў расчульвацца i слёзы лiць, развiтваючыся ў сядле... Чаму i нашто гэта ўсё было? Каб потым шкадаваць i згасаць на старасцi год, як гасне агонь пад попелам шэрым?
Смуткаваў Раймалы-ага, маўчаў, паглыблены ў сябе. Нечакана пачуў ён крокi, якiя наблiжалiся да юрты, галасы i звон манiстаў, i знаёмае шамаценне сукенак пачула яго вуха. Нехта знадворку прыўзняў полаг над дзвярыма юрты, i на парозе з'явiлася дзяўчына з дамброй, прыцiснутай да грудзей, з адкрытым тварам, з поглядам гарэзлiвым i гордым, з бровамi, як цецiва тугiмi, - усё гаварыла пра рашучы характар, i ўся яна, чарнавокая, была нiбы створаная ўмелымi i натхнёнымi рукамi, - i ростам, i аблiччам, i адзеннем дзявочым. Яна стаяла ў дзвярах у гурце сябровак i некалькiх джыгiтаў, прабачэння просячы ў паважаных людзей. Нiхто не паспеў i слова сказаць, як дзяўчына ўпэўнена ўдарыла па струнах i, звяртаючыся да Раймалы-ага, заспявала прывiтальную песню:
