У душы я хачу, каб мацi схадзiла ў Мокрае па палатно i заадно прывяла i Дусю. Але пра гэта я маўчу. Грэх пасылаць мацi туды. Я гэта ўсьведамляю, але i не адгаварваю яе ня йсьцi. Мне хочацца, каб са мною была Дуся. Што ў Дусi няма ўжо бацькi - гэта не даходзiць да мяне. Страшная навiна ня выклiкала ў мяне нi болю, нi нават спагады. Я - па-за гэтым. Я ўвесь у хаценьнi - мець Дусю. Я паглынуты адным: каго я найбольш хачу, каб ён быў тут, таго няма. Мая ўява намалявала Дусю ў часе, калi яна знаходзiлася на дарозе да мяне: на руках Васiлёк у блакiтнай шапачцы, пруткi, як стручок, сама яна жвавая, ня сумная не, засяроджаная, iмкне, радая хуткай сустрэчай са мною. Ад гэтай уявы сьветла на душы, я нават ганаруся ейнай адвагай, а адначасна боль i роспач, што не дайшла, што схапiлi яе, не даюць мне супакою. Магу з некаторай доляй пэўнасьцi меркаваць, хто яе нагнаў i вярнуў i хто, нарэшце, замардаваў ейнага бацьку чалавека добрага i нi ў чым ня вiнаватага.
Дзень прайшоў у клопатах - з дошак i бляхi бацька зьбiў нешта накшталт стойла для каровы. Ну нашто мы яе прывялi? Чаму не пакiнулi сястры цi цётцы? Ну так. Але-ж у iх ёсьць свае каровы. Мацi з сястрой схадзiлi на рынак, купiлi там солi (калi мацi пойдзе, яна занясе соль дачцы ў Красны Вугал). Я наводзiў спраўкi ў раённай Управе, цi будуць браць на цягнiк цывiльных i цi можна ўмясьцiць у якiм таварным вагоне карову. Мне адказалi, што iм пра гэта яшчэ нiчога не вядома, а што тычыцца каровы, дык ня можа быць i гаворкi.
Пахадзiўшы i паглядзеўшы на тутэйшае жыцьцё, на нэрвовы тэмп руху на галоўнай вулiцы, мацi з сястрой былi рады вярнуцца да нашага спынку. Бацька ня выходзiў - замка няма, дык баiмся пакiдаць клумкi без нагляду.
Увечары селi за стол, змораныя, прыгнечаныя. Елi тое, што прынесьлi з хаты. Мацi-б зварыла што, дык няма дзе i на чым. Бацька спытаўся, што мне сказалi ў Управе? Яснага нiчога не дабiўся, гавару. I наўрад цi можна будзе ўзяць карову. Такая няпэўнасьць, бачу, засмуцiла бацьку. Ён хацеў-бы выбрацца адсюль як найхутчэй. Я сказаў яму: схаджу яшчэ, запытаюся, цi ходзяць цягнiкi на Воршу. Мацi з сястрой слухалi нашу з бацькам гаворку. Маўчалi. I бацька запытаўся ў iх: ну, i што вы думаеце? Заўважыў бацькаву няўпэўнасьць. Ягоная цьвёрдая воля як-бы пахiснулася. I мацi падмецiла гэта. Сказала:
- Што-ж думаць? Бачыш, як яно ўсё тут? Думалася адно, а выходзiць другое. Зроду ня была тут, а прыйшла - назад хочацца. Цi не пасьпяшалiся мы, бацька? Разарылi хазяйства, кiнулi хату i во прыйшлi. Куды? - Заплакала. - Гэта-ж падумаць толькi кiнуць-рынуць i пусьцiцца ў сьвет. I во якей ён той сьвет. Што сам думаеш? Можа вернемся? Пакуль яшчэ хата цэла.
Азвалася сястра:
- Брат, шкада мне цябе да сьлёз. Даражэнькi брат, пайду за табой у ваду i ў вагонь, не пасылай толькi мацi. Бачу - хочаш, каб яна пайшла. Прывяла табе Дусю. Дарагi брат, хочаш - iдзi сам, а не пасылай мацi. Дарагi брат, я не хачу, каб i ты iшоў, галаву сваю падстаўляў. Дусi дарога перарэзана. Яна ня можа прыйсьцi сюды i нiхто табе яе не даставiць сюды. Дарагi мой брат, мы яшчэ можам вярнуцца, а ты ўжо ня можаш. Калi сядзеў у хаце - мог-бы яшчэ. Цябе яны тады цярпелi, а цяпер пайшоў - ужо ня сьцерпяць. Не даруюць. Ты думаеш, хто тут арудуiць? Не хацела табе казаць. Цяпер скажу - Бугроў i Манькiн брат. Яны на цябе цятыя, i перш за ўсё - за Дусю, за Маньку. Мой дарагi брат, кажу табе ў вочы, бо паважаю цябе. Люблю цябе. Прашу цябе апомнiцца. Знаю тваю больку. Знаю, па кiм твая душа хлiпцiць. Але што тут можна парадзiць? Глядзi, што разыйгралася. Дуся страцiла бацьку, а ты можаш, крый ты Божа, страцiць матку. Мацi пойдзе за цябе, за нас, куды хочаш, i на той сьвет. Такая яна ў нас, нашая мацi, што сябе не шануе... Дык брат, мы яе мусiм шанаваць. Даруй, я цябе ня вучу. Кажу, як ёсьць. Ляжа на цябе вялiкi грэх, брат, калi пашлеш мацi туды.
Мацi й бацька маўчаць - вiдаць - уражаныя дабрынёю дачкi, ейнай такой неспадзяванай сталасьцяй i адкрытасьцяй. Усё-ж мацi ня ўцерпiла. Сказала:
- Ну што ты так ужо яму выгаварваеш, дачка? Трэба-ж i яго больку разумець.
Перагоралi ноч. А настаў дзень - бацькi ня ведаюць, за што ўзяцца. Гэта-ж трэба: было ўсё, а цяпер нiчога. Нi кала, нi двара. I запякло сэрца па тым двары, што пакiнулi. Увайшоў дырэктар маслазаводу. Прывiтаўся, кiдка зiрнуўшы на маю сям'ю. Запытаўся ў мяне, цi гатова рэвiзiя. Адказваю яму, што ў кнiгах усё знарок заблытана, перакручана i дзеля гэтага няма нiякай магчымасьцi зрабiць рэвiзiю. Аддаю яму кнiгi, прашу звольнiць мяне ад гэтай працы. Запытаўся, цi можам мы застацца ў гэтым пакоi яшчэ на колькi дзён? Калi дырэктар маслазаводу выйшаў, бацька запытаўся:
- Дык у цябе цяпер i службы нямаш?
Цывiльны цягнiк iдзе ў пятнiцу, а сёньня яшчэ панядзелак, значыць у нас яшчэ ёсць час. Гэта будзе таварны цягнiк i ён можа зьмясьцiць усiх, хто запiшацца ў Управе на выезд. Я i ўсе мае, уключна з Дусяй, у выязным сьпiску. Цягнiк забiрае i жыўнасьць. Значыцца, можна ўзяць i карову. Толькi трэба для яе назапасiць кармоў. Але мацi гэта ўжо зрабiла. Для мацi карова - як невядома што. Карова з мацi як не загаворыць. Зiрнець на яе такiмi выразнымi вачыма i мацi разумее, што яна хоча. Мацi гаворыць з ёю заўсёды: i калi доiць, i калi кормiць, калi выганяе з двара пастуху i калi ўвечары заганяе яе ў хлеў. Карова слухаецца мацi. Убачыўшы мацi, рыкае, расказвае ёй пра сваю нейкую жальбу. Мацi ня можа пакiнуць такую карову. Да того-ж дойную, карову-кармiлiцу.
Мацi ўбачыла сон: яна на сваiм дварышчы. Хаты ўжо няма. Стаiць толькi адна печ i яна пры ёй з чапялой у руках. Пячэ блiны. Ськiдвае iх з патэльнi на стол, што стаiць тут-жа, пад адкрытым небам. За сталом сядзiмо мы: бацька, сястра i я. Дусi няма. Мацi сьпяшаецца накармiць нас - у яе засталося мала часу. Полымя шугае ў печы, а з правага боку сонца - таксама шугае полымем, як i тое, што ў печы. Мацi пытаецца ў нас, цi мы сыты: яна кормiць нас апошнi раз i хоча, каб мы задаволiлiся. Яна адыходзiць надоўга i ня ведае, цi мы стрэнемся калi. Шкадуе, што за сталом ня ўсе мы - няма Марфы. Але яна яшчэ забяжыць да яе. Хоць мо ў апошнюю хвiлiну. Падумала так, а нехта да яе: "Ты каго кормiш?" Вырваўшы, ударыў яе чапялой, якую яна трымала ў сваiх руках. Вядзе, i яна ня ведае, куды. Закрычэла, а столiка ўжо ня было - зьнiк i некаму яе ратаваць. У болесьцi яна просiць адпусьцiць яе, ды нехта вядзе яе далей i далей, пакуль ня прывёў у страшэнна густы лес. Цямнота, хоць вока выкалi. "Ну, - гаворыць, - ты ўжо дайшла да таго месца, адкуль ня пойдзеш. Ёсьць у цябе на сьмерць кашуля?" "Няма. Яшчэ не пашыла. Прыходзiла во па палатно, каб пашыць. Не пасьпела". У страху стулiлася - што ён будзе рабiць са мною? Аж прад маiмi вачыма ўспыхнула сьвятло. Стоўп сьвятла. У гэтым стаўпе я ўзьнялася высока-высока i бачу ўсё чысьценька на зямлi - i вас усiх. Кажу - ня журыцеся. Мне цяпер добра i ня страшна. Чакайце, i я прыду да вас.
Мы стаiмо на Студзянецкай дарозе i чакаем прыходу мацi. Сонца ўжо ўзьнялося высока. Мусiла-б быць. Ды ня вiдаць. Да самай вёскi не даходзiм. Назiраем здалёк. Паводзiм сябе так, каб ня кiдалася ў вочы, што мы некага чакаем, выглядаем. Людзi высыпаюцца з вёскi ў мястэчка хто за чым. Вёска вялiкая, i як пачнецца дзень, валам валяць. Уражаньне мiрнага часу. Стаяць залатыя, напоеныя ўраджаем, восеньскiя днi. Пахне бульбай, укропам, канаплямi. Сярод тых, хто йдзе, прамiльгне часамi блюзка, такая як у Дусi. Аж бачу, што гэта падман. Дуся-б iшла разам з мацi i Васiльком на руках. Няма нi мацi, нi Дусi. Надзея згасае. Ды, адыходзячы, мацi-ж гаварыла, што яна можа й прыпазьнiцца, затрымацца на якi лiшнi дзень у Марфы. Не, сёньня ўжо мацi ня будзе. Прыйдзе заўтра. I мы пакiдаем Сьцюдзянецкую дарогу. Iдзем у свой бярлог. А трывога ўпаўзла ўжо ў нашы душы. Ды мы крэпiмся. Спадзяёмся. Ня прызнаёмся, што навiсла гора: ня прыйшла сёньня, дык прыйдзе заўтра. Я цалкам пакладаўся на гэтае заўтра. Прыйдзе мацi. Прыйдзе Дуся. Уначы, ня сплючы, бачу iх абедзьвюх ужо ў хаце. Дуся кормiць Васiлька, радая, шчасьлiвая. Мацi таксама цешыцца, што прывяла мне Дусю. У сваiм жаданьнi бачыць Дусю я настолькi наблiзiў яе да сябе, што яна ўяўлялася мне цалкам рэальнай.
Але настала тое заўтра i ўсё зьмеркла, з той уявы нiчога не засталося. Бацька i сястра як закамянелi. Маўчаць. Маўчым усе паасобку. Жывём паасобку ў агульным прадчуваньнi нядобрага. Iдзём на Сьцюдзянецкую дарогу. Сёньня ўжо мацi будзе. Ранiца блiшчыць буйнай расою на даляглядзе. Мы добра бачым, як выходзяць i выяжджаюць з вёскi. Ужо схлынулi i пешыя i конныя, усе тыя, хто сьпяшаўся на працу цi яшчэ куды. А мацi няма. Пусьцее дарога. З вёскi выходзяць толькi рэдкiя, паадзiнокiя постацi. Але ня выходзiць мацi. Меркне сiнява на небасхiле. Згасла далячынь. Ня зiхцiць у бляску расы. Мацi няма, але мы ня сыходзiм з дарогi. Углядаемся. Вось здаецца iдзе ўжо яна. Не, не яна. Нехта iншы. Аж бачым - на вулiцы нейкая калатнеча. Бяжым. Бачым павозку i некага вярхом на канi. Прыбеглi - нi коньнiка, нi павозкi. Павыходзiлi з двароў жанчыны. Глядзяць, куды тая павозка паехала. Шэпчуцца. А адна, накрыўшы даланямi вочы, ня можа ўстрымацца ад нэрвовага струсу. Сястра пытаецца, што тут сталася, а тая - што плача - ёй у адказ: "Схапiлi нейкую жанчыну... Як яна мучылася! Не давалася. Страх глядзець. Вунь засталiся на дарозе ейныя клумкi, разьбiтыя ўмэтлух. Схапiлi на павозку. Вось толькi хвiлiна таму..."
