- Можа, i мне дазволiш быць з табой побач? - папрасiў Доўгi Эдыльбай. - У выпадку чаго падказаць, што да чаго.
- Ну давай, - згадзiўся вартавы.
I яны ўвайшлi ў паставое памяшканне. Дзверы былi адчынены, i Едыгею ўсё было чуваць. Вартавы тэлефанаваў некуды, усё пытаў начальнiка варты. А той не аб'яўляўся.
- Ды не, мне начальнiка па варце! - тлумачыў вартавы. - Асабiста яго... Ды не. Тут вельмi важная справа.
Едыгей нерваваўся. Куды ж прапаў гэты начальнiк па варце? Вось не шанцуе дык не шанцуе!
Нарэшце ён знайшоўся.
- Таварыш лейтэнант! Таварыш лейтэнант! - голасна загаварыў вартавы звонкiм усхваляваным голасам.
I далажыў яму, што, маўляў, тут мясцовыя жыхары прыехалi пахаваць чалавека на старым могiльнiку. Як быць? Едыгей насцярожыўся. Вось каб сказаў лейтэнант - прапусцi, i ўсё! Маладзец Доўгi Эдыльбай! Усё ж кемлiвы хлопец. Аднак размова вартавога зацягвалася. Цяпер ён увесь час адказваў на пытаннi.
- Але... Колькi? Шэсць чалавек. А з нябожчыкам сем. Нейкi стары памёр. А старэйшы ў iх на вярблюдзе. Потым трактар з прычэпам. А за трактарам экскаватар таксама... Так, трэба, гавораць, магiлу капаць... Як? А што мне сказаць? Значыць, нельга? Не дазваляецца? Ёсць, слухаюся!
I тут жа пачуўся голас Доўгага Эдыльбая. Вiдаць, ён выхапiў слухаўку.
- Таварыш лейтэнант! Зразумейце наша становiшча. Таварыш лейтэнант, мы прыехалi з раз'езда Баранлы-Бураннага. Куды ж нам зараз? Зразумейце наша становiшча. Мы тутэйшыя людзi, мы нiчога дрэннага не зробiм. Мы толькi пахаваем чалавека i адразу вернемся... Га? Што? Ну як жа так! Ну, прыязджайце, прыязджайце, самi пераканаецеся. З намi стары, франтавiком быў, ваяваў. Растлумачце яму.
Доўгi Эдыльбай выйшаў з каравульнага памяшкання засмучаны, але сказаў, што прыедзе лейтэнант i ўсё вырашыць на месцы. За iм падышоў вартавы i сказаў тое ж самае. Вартавы цяпер адчуваў палёгку, паколькi начальнiк варты сам павiнен быў вырашыць гэтае пытанне. Ён цяпер спакойна хадзiў узад i ўперад каля паласатай жэрдкi.
Было ўжо тры гадзiны. А яны яшчэ не дабралiся да Ана-Бейiта, хоць i засталося ехаць не так далёка.
Едыгей вярнуўся да вартавога.
- Сынок, цi доўга мы будзем чакаць твайго начальнiка? - запытаў ён.
- Ды не. Зараз прымчыцца. Ён на машыне. Тут хвiлiн дзесяць - пятнаццаць язды.
- Ну добра, пачакаем. Цi даўно гэты калючы дрот тут?
- Даволi-такi даўно. Мы яго ставiлi. Я тут служу каля года. Выходзiць, паўгода ўжо, як ачапiлi кругом.
- У тым вось i справа. Я ж таксама не ведаў, што тут такая агароджа. З-за гэтага вось i атрымалася. Быццам я цяпер вiнаваты, таму што я вырашыў везцi сюды хаваць. Тут наш стары могiльнiк - Ана-Бейiт. А Казангап нябожчык быў вельмi добрым чалавекам. Трыццаць гадоў мы разам прапрацавалi на раз'ездзе. Хацелася як лепш.
Салдат, вiдаць, адчуў спагаду да Бураннага Едыгея.
- Слухай, бацька, - сказаў ён дзелавiта. - Вось прыедзе начальнiк варты лейтэнант Тансыкбаеў, вы яму скажыце ўсё як ёсць. Што ён, не чалавек! Няхай паведамiць вышэй.
- Дзякуй на добрым слове. А iнакш як жа нам? Як ты сказаў - Тансыкбаеў? Прозвiшча лейтэнанта Тансыкбаеў?
- Але, Тансыкбаеў. Ён у нас нядаўна. А што? Знаёмы? Ён з вашых. Можа, сваяк якi будзе?
- Ды не, што ты, - усмiхнуўся Едыгей. - Тансыкбаевых у нас, як у вас Iвановых. Проста ўспомнiў аднаго чалавека з такiм прозвiшчам.
Тут на пасту зазванiў тэлефон, i вартавы паспяшаўся туды. Едыгей застаўся адзiн. Аглянуўся кругом, цi не пакажацца машына на дарозе за шлагбаўмам, задуменна пакiваў галавою. "А раптам гэта сын таго вiрлавокага? - падумаў ён i сам сябе ў думках вылаяў: - Не хапала яшчэ! Прыйдзе ж такое ў галаву! Колькi iх з такiм прозвiшчам. Не павiнен, не можа быць. З тым Тансыкбаевым рахунак падвялi... Усё-такi ёсць праўда на зямлi! Ёсць! I як бы там нi было, заўсёды будзе праўда..."
Ён адышоў убок, дастаў насоўку i працёр ёю старанна свае ордэны, медалi i ўдарнiцкiя значкi на грудзях, каб яны блiшчалi i каб iх адразу было вiдаць лейтэнанту Тансыкбаеву.
XII
А з тым вiрлавокiм Тансыкбаевым справа выглядала так. У 1956 годзе пад канец вясны ў Кумбельскiм дэпо адбыўся вялiкi мiтынг, са ўсiх станцый i раз'ездаў паз'язджалiся туды чыгуначнiкi. Засталiся на месцы толькi тыя, хто дзяжурыў у той дзень на лiнii. Колькi ўсялякiх сходаў было на вяку ў Бураннага Едыгея, але той мiтынг не забываўся.
Сабралiся ў паравозарамонтным цэху. Людзей набiлася - не прашыцца, iншыя нават залезлi наверх, пад самы дах, на кансолях сядзелi. Але самае галоўнае якiя прамовы былi! Пра Берыя высветлiлася ўсё, да канца. Заклеймавалi праклятага, нiякага жалю да вылюдка. Да самага змяркання дэпоўскiя рабочыя самi лезлi на трыбуну, i нiводзiн чалавек не пайшоў, быццам усiх прыкавала да таго месца. I толькi гул галасоў, як лес, шумеў над скляпеннем корпуса. Нехта нават, помнiцца, сказаў: "Ну чыста мора перад бурай". Яно так i было. Моцна стукала сэрца ў грудзях, як на фронце перад атакай. I вельмi хацелася пiць. У роце перасохла. Але дзе там пры такiм мнагалюддзi вады дастанеш?
Не да вады было, даводзiлася пакутаваць. На перапынку Едыгей працiснуўся да парторга дэпо Чарнова, якi некалi быў начальнiкам станцыi. Той сядзеў у прэзiдыуме.
- Паслухай, Андрэй Пятровiч, можа, i мне выступiць?
- Давай, калi ёсць ахвота.
- Жаданне ёсць вялiкае. Хачу з табой параiцца. Памятаеш, у нас на раз'ездзе працаваў Кутыбаеў, Абуталiп. Кутыбаеў. Ну, яшчэ рэвiзор данёс на яго, што ён пiша югаслаўскiя ўспамiны. Абуталiп там ваяваў у партызанах. I яшчэ там нешта прыпiсаў той рэвiзор. А гэтыя берыеўскiя прыехалi i забралi чалавека. Ён i памёр з-за гэтага, прапаў нiзавошта чалавек! Памятаеш?
- Вядома. Жонка яго прыязджала па адну паперу.
- Вось-вось! А потым сям'я паехала некуды. А я вось зараз слухаю i думаю: з Югаславiяй мы сябруем? Сябруем! Чаму ж тады пакутуюць невiнаватыя людзi? Абуталiпавы дзецi, вiдаць, падраслi - iм пара ў школу. Дык трэба ж памагчы iм, каб не калолi ў вочы... Дзецi i так набедавалiся без бацькi.
- Пастой, Едыгей. Ты хочаш пра гэта сказаць у сваiм выступленнi?
- Ну так.
- А як прозвiшча таго рэвiзора?
- Ды даведацца можна. Яго я, праўда, больш не бачыў.
- У каго ты зараз даведаешся? А потым цi ёсць дакументальны доказ, што менавiта ён напiсаў?
- А хто ж!..
- Слова не падколеш да пратакола... Хто пацвердзiць, дарагi мой Буранны? А раптам выявiцца, што не так? Гэта ж не жартачкi. Ты вось што, Едыгей, не пары гарачкi. Я табе раю напiсаць пра ўсё ў Алма-Ату. Напiшы ўсё як было, усю гэтую гiсторыю, i дашлi ў ЦК партыi рэспублiкi. А там разбяруцца. Затрымкi не будзе. Партыя моцна ўзялася за гэтую справу. Сам бачыш.
Разам з усiмi на тым мiтынгу Буранны Едыгей выкрыкваў гучна i рашуча: "Слава партыi! Лiнiю партыi адабраем!" А потым нават нехта заспяваў "Iнтэрнацыянал". I яго падтрымала мноства галасоў. Усе, як адзiн, спявалi вялiкi гiмн, гiмн усiх, хто быў вякамi прыгнечаны. Нiколi яшчэ не даводзiлася Едыгею спяваць у такiм мнагалюддзi. Як на хвалях узняло i панесла яго ўрачыстае, гордае i ў той жа час горкае ўсведамленне свайго адзiноцтва з тымi, хто ёсць соль i пот зямлi. А гiмн камунiстаў усё нарастаў, узнiмаўся, закiпаючы ў сэрцы адвагай i рашучасцю адстаяць, сцвердзiць права многiх для шчасця многiх.
I з пачуццём радасцi Едыгей вярнуўся дахаты. За чаем расказаў Укубале падрабязна пра ўсё, што было на мiтынгу. Расказаў i пра тое, як хацеў выступiць i што яму адказаў на тое парторг Чарноў. Укубала слухала мужа, налiваючы яму з самавара чай пiялу за пiялай, а той усё не мог напiцца.
- Ды што гэта з табой, ты вунь ужо апаражнiў увесь самавар! - здзiвiлася яна, пасмiхаючыся.
- Разумееш, там, на мiтынгу, яшчэ хацелася пiць. Але дзе там, людзей шмат, не пашавялiцца. А потым выскачыў, хацеў напiцца, ды тут гляджу - у наш бок састаў iдзе. Я да машынiста. Свой аказаўся хлапец. Жандос з Тангрэк-Тама. Ну, папiў я ў яго вады! Але хiба гэта той мацунак!
- То я i гляджу, - сказала Укубала, падлiваючы яму яшчэ чаю. I дадала: Вось што, Едыгей, гэта добра, што ты клапоцiшся пра Абуталiпавых дзяцей. Але цi не лепей табе самому паехаць у Алма-Ату? А то паперчына - адно, а калi сам з'явiшся - другое. Вочы ў вочы з людзьмi будзеш...
- Гэта ты добра надумала... Паеду.
- I да начальства, i вунь сябра твой, Елiзараў, колькi клiча ў госцi! Адрас пакiдае кожны раз. Бяры адпачынак i адпраўляйся. Колькi ў цябе адпачынкаў было за гэтыя гады - на сто гадоў! Вазьмi хоць адзiн раз i там, на месцы, вялiкiм людзям усё раскажаш.
- А што, жонка, ты праўду кажаш. Давай падумаем.
- I не думай. Не той выпадак. Чым хутчэй паедзеш, тым лепей будзе. Афанасiй Iванавiч табе дапаможа. Куды iсцi, да каго iсцi, ён лепш ведае.
- Твая праўда.
- А тым часам нешта купiш i для дому. Дзяўчаткi нашы падраслi. Саўле пойдзе восенню ў школу. У iнтэрнаце будзе жыць, цi як? Ты думаў пра гэта?
- Думаў, думаў, а як жа, - схамянуўся Буранны Едыгей. Яго ўразiла, што так хутка падрасла старэйшая дачка, вось ужо i ў школу пара.
- Дык вось, калi думаў, - казала Укубала, - едзь, раскажы людзям аб тым, што мы тут перажылi ў тыя гады. Няхай памогуць сiротам апраўдацца за бацьку. А потым, калi яшчэ будзе час, то пахадзi, паглядзi дачушкам i мне чаго-небудзь, - сказала яна i ўздыхнула.
