Сабiтжан жа ўсё здзiўляў ды здзiўляў, тым болей што слухалi. Зрэнкi пад успацелымi акулярамi вунь ужо бы кацiныя вочы ў цемры, а ён усё то за гарэлку, то за шубат. Цяпер ён, размахваючы рукамi, расказваў байку пра нейкi бермудскi трохвугольнiк у акiяне, дзе таямнiча знiкаюць караблi i невявядома куды прападаюць, калi лятуць над тым месцам, самалёты.
- Вось у нас адзiн у вобласцi ўсё дабiваўся за мяжу з'ездзiць. I што ж ужо там такога, падумаеш! Ну i з'ездзiў на сваю галаву. Паляцеў некуды праз акiян, цi то ў Уругвай, цi то ў Парагвай, - i з канцом. Над тым бермудскiм трохвугольнiкам самалёта як не бывала, прапаў. Не стала яго, i ўсё. А таму, сябры, абыдземся i без бермудскiх трохвугольнiкаў, жывi на ўласнай зямлi, пры ўласным здароўi. Давайце вып'ем за наша здароўе!
"Ну пайшло! - вылаяўся сам сабе Едыгей. - Зараз ён сваё любiмае выслоўе ўспомнiць. Эх, бяда! Як толькi вып'е, няма яму тармазоў!" Так яно i сталася.
- Вып'ем за наша здароўе! - паўтарыў Сабiтжан, аглядваючы прысутных мутным, няўстойлiвым позiркам, але ўсё яшчэ сiлячыся надаць выразу твару свайго нейкую шматзначную роўнасць. - А наша здароўе - гэта самае вялiкае багацце краiны. Значыць, наша здароўе - дзяржаўная каштоўнасць. Вось яно як! Не такiя ўжо мы простыя, мы дзяржаўныя людзi! I яшчэ я хачу сказаць.
Буранны Едыгей порстка ўстаў з месца, не чакаючы, пакуль той закончыць свой тост - выйшаў з дому. Заляскала ў цеменi на ганку - цi то парожняе вядро, цi то яшчэ што чаплялася за ногi, - ён скоранька надзеў свае кiрзачы i пайшоў дадому знiякавелы i злосны. "Эх, бедны Казангап! - нячутна застагнаў ён, кусаючы вус ад крыўды. - Як жа гэта - i смерць не смерць i гора не гора! Сядзiць, выпiвае сабе, як на вечарынцы, i хоць бы што! Прыдумаў сабе гэта чортава выслоўе - дзяржаўнае здароўе, i вось так кожны раз. Ну, дай бог заўтра ўсё як мае быць зрабiць, а як пахаваем ды першыя памiнкi справiм, нагi ягонай тут болей не будзе!"
А ўсё-ткi немалы час прабавiлi ў доме Доўгага Эдыльбая. Час за паўночы павярнуў. Едыгей удыхаў на поўныя грудзi халаднаватае паветра начных саразекаў. Надвор'е абяцала быць назаўтра, як звычайна, ясным i сухiм. Заўсёды так. Удзень горача, а ноччу халадэча, дрыготка б'е. Вось i застаюцца толькi тыя, што выжываюць. Калючкi розныя, палын ды на вынасах з яраў разнатраўе клоччам трымаецца, яго можна пакасiць на сена. Геолаг Елiзараў, даўнi сябар Бураннага Едыгея, расказваў, бывала, словам маляваў проста-такi, як некалi тут былi багатыя лугi, клiмат быў iншы, дажджоў выпадала ў тры разы болей. Ну, вядома, i жыццё таму было iншае. Статкi, табуны, атары хадзiлi па саразеках. Даўно, мусiць, гэта было, магчыма, да таго яшчэ, як аб'явiлiся тут тыя самыя жуаньжуаны, ад якiх i след прастыў у вяках, адны чуткi засталiся. А iнакш як магло памясцiцца ў саразеках столькi люду. Нездарма ж Елiзараў казаў: саразекi - забытая кнiга стэпавай гiсторыi... Ён лiчыў, што гiсторыя Ана-Бейiцкiх могiлак таксама не выпадковая справа. Каторыя грамацеi гiсторыяй прызнаюць толькi тое, што напiсана на паперы. А калi ў тыя часы кнiгi яшчэ не пiсалiся, тады як быць?..
Прыслухоўваючыся да шуму цягнiкоў на раз'ездзе, Едыгей чамусьцi ўспомнiў штармы Аральскага мора, на беразе якога нарадзiўся, вырас i жыў да вайны. Казангап таксама быў аральскi казах. Таму i зблiзiлiся яны, апынуўшыся на чыгунцы, i часта сумавалi ў саразеках па сваiм моры, а незадоўга да смерцi Казангапа ўвесну з'ездзiлi ўдваiх на Арал, выходзiць, стары развiтвацца ездзiў з морам. Але лепей бы не ездзiлi. Расстройства адно. Мора там не стала, вось як. Прападае, высыхае Арал. Кiламетраў дзесяць ехалi па ранейшым дне, па сухой глiне, пакуль дапялi да краю вады. I тут Казангап сказаў: "Колькi стаiць зямля - стаяла Аральскае мора. Цяпер i яно ўсыхае, што ж тут казаць пра чалавечае жыццё". I яшчэ ён сказаў тады: "Ты мяне пахавай на Ана-Бейiце, Едыгей".
Буранны Едыгей выцер рукавом нечаканую слязу, пракашляўся, каб у горле не заставалася здрадлiвай хрыпаты, i пайшоў у Казангапаву мазанку, дзе сядзелi ў жальбе Анзада, Укубала i з iмi iншыя жанчыны. Баранлiнскiя жанчыны прыходзiлi сюды то адна, то другая памiж справай, каб пабыць разам ды памагчы ў чым, калi спатрэбiцца.
Праходзячы паўз загон, Едыгей прыпынiўся на хвiлiну каля карча, укапанага ў зямлю, - тут стаяў напагатове асядланы i прыбраны ў посцiлку з кутасамi Буранны Каранар. Пры месячным святле вярблюд здаваўся аграмадным, магутным, спакойна-непарушным, як слон. Едыгей не ўтрываў:
- Ну i нiштаваты ты!
Ужо ля самага парога ўспомнiў Едыгей чамусьцi, нават сам не разумеючы чаму, учарашнюю ноч. Як прыбягала да чыгункi стэпавая лiсiца, як ён не асмелiўся, перадумаў кiнуць у яе каменем i як потым, калi пайшоў дадому, стартаваў з касмадрома ў начное чорнае неба вогненны карабель...
III
Той парой на Цiхiм акiяне, у паўночных ягоных шыротах, быў ужо ранак, восьмая гадзiна ранiцы. Асляпляльнае сонечнае надвор'е разлiлося бязмежным святлом над неабдымна-смужлiвым, велiчным зацiшкам. I акрамя вады i неба, у гэтых абсягах не iснавала нiчога iншага. Аднак жа менавiта тут, на борце авiяносца "Канвенцыя", распачыналася яшчэ пакуль нiкому па-за межамi карабля невядомая сусветная драма ў сувязi з нечуваным выпадкам у гiсторыi асваення космаса, выпадкам, што меў месца на амерыкана-савецкай арбiтальнай 36 станцыi "Парытэт".
Авiяносец "Канвенцыя" - навукова-стратэгiчны штаб Абцэнупра па сумеснай планеталагiчнай праграме "Дэмiвург", - ён неадкладна спынiў паводле гэтай прычыны ўсялякiя сувязi з акаляючым светам, не застаўся ў сваiм пастаянным пункце месцазнаходжання паўднёвей Алявуцкiх астравоў у Цiхiм акiяне, а, наадварот, яшчэ больш дакладна вызначыў сваё месцазнаходжанне ў гэтым раёне, на строга дакладнай паветранай адлегласцi памiж Уладзiвастокам i Сан-Францыска.
На самiм навуковым судне таксама адбылiся некаторыя змены. Паводле ўказання Генеральных сукiраўнiкоў праграмы, амерыканскага i савецкага, абодва дзяжурныя аператары блока касмiчнай сувязi - адзiн савецкi, другi амерыканскi, - калi прынялi iнфармацыю пра незвычайнае здарэнне на "Парытэце", былi часова, але строга iзаляваны, каб не прасачылiся якiм чынам звесткi пра тое, што здарылася...
На "Канвенцыi" была ўведзена павышаная гатоўнасць, хоць судна не мела нi ваеннага прызначэння, нi тым больш нiякага ўзбраення i карысталася статусам мiжнароднай недатыкальнасцi паводле спецыяльнага рашэння ААН. Гэта быў адзiны ў свеце неваенны авiяносец.
На адзiнаццаць гадзiн дня з iнтэрвалам у пяць хвiлiн чакалася прыбыццё на "Канвенцыю" адказных камiсiй абодвух бакоў з правам прымаць экстранныя рашэннi i практычныя захады, якiя яны палiчаць патрэбнымi ў мэтах бяспекi сваiх краiн i свету.
Такiм чынам, авiяносец "Канвенцыя" знаходзiўся ў той час у адкрытым акiяне паўднёвей Алявутаў, на строга аднолькавай адлегласцi памiж Уладзiвастокам i Сан-Францыска. Такi выбар месца быў не выпадковы. Як нiколi раней выявiлася гэты раз незвычайная пранiклiвасць i прадбачлiвасць творцаў праграмы "Дэмiвург", бо нават месцазнаходжанне судна, на якiм здзяйсняўся агульны план планеталагiчных пошукаў, выяўляла прынцыпы поўнага раўнапраўя, абсалютна парытэтных пачаткаў гэтага навукова-тэхнiчнага супрацоўнiцтва.
Авiяносец "Канвенцыя" з усiм абсталяваннем, энергетычнымi запасамi належаў на роўных долях абодвум бакам i быў, такiм чынам, кааператыўным суднам дзяржаў-пайшчыкаў. Ён меў прамую, пастаяннага дзеяння радыётэлефонатэлiвiзiйную сувязь з Невадскiм i Саразекскiм касмадромамi. На авiяносцы базiравалася восем, па чатыры ад кожнага боку, рэактыўных самалётаў, што здзяйснялi пастаянна ўсе транспартныя перавозкi i iншыя даручэннi, у якiх меў патрэбу Абцэнупр дзеля ажыццяўлення кожнадзённых сувязяў з мацерыкамi. На "Канвенцыi" былi два парытэт-капiтаны - савецкi i амерыканскi: парытэт-капiтан 1-2 i парытэт-капiтан 2-1, усе наступныя навуковыя работнiкi ўсiх спецыяльнасцей адпаведна мелi дублi, прадстаўляючы ў аднолькавай ступенi абодва бакi. Вось чаму i касмiчная станцыя, што знаходзiлася на самай аддалёнай арбiце "Трамплiн", называлася "Парытэт", выяўляючы гэтым сутнасць зямных узаемаадносiн.
Усяму гэтаму, вядома, папярэднiчала вялiкая, разнастайная падрыхтоўчая работа навуковых, дыпламатычных, адмiнiстрацыйных устаноў у абедзвюх краiнах. Спатрэбiлася нямала год, пакуль абое бакi на шматлiкiх сустрэчах i нарадах прыйшлi да пагаднення наконт усiх агульных i прыватных пытанняў праграмы "Дэмiвург".
Праграма "Дэмiвург" мела на ўвазе грандыёзную касмалагiчную задачу стагоддзя - вывучэнне планеты Iкс з мэтай выкарыстання яе мiнеральных рэсурсаў, што мелi ў сабе неверагодныя, паводле зямных уяўленняў, запасы ўнутранай энергii. Сотня тон iксiянскай пароды, што даступна ляжала на паверхнi зорнага цела, пры адпаведнай апрацоўцы магла вызвалiць столькi ўнутранай энергii, колькi спатрэбiлася б у пераўтвораным выглядзе ў якасцi электрычнасцi i цяпла ўсёй Эўропе на цэлы год. Такая была энергетычная прырода матэрыi на Iксе, што ўзнiкла ў асаблiвых умовах Галактыкi пад уздзеяннем доўгай планетарнай эвалюцыi, на працягу многiх мiлiярдаў год. Пра гэта сведчылi пробы грунту, якiя неаднаразова дастаўлялiся касмiчнымi апаратамi з паверхнi Iкса, пра тое гаварылi вынiкi экспедыцый, што здзяйснялi колькi разоў высадку на гэтую чырвоную планету нашай Сонечнай сiстэмы.
