- Дабранач.
Аднойчы вечарам, падняўшыся да сябе па тытунь, я пачуў гукi фiсгармонii. Гэта былi "Восьмая прэлюдыя i фуга", якiя пляменнiца развучвала яшчэ да разгрому. Ноты так i засталiся адкрытыя на той самай старонцы: да гэтага вечара пляменнiца не рашалася зноў падысцi да фiсгармонii. Музыка выклiкала ўва мне i задавальненне i здзiўленне: якая ўнутраная неабходнасць падштурхнула пляменнiцу да iнструмента?
Але iграла не яна. Пляменнiца, як заўсёды, вязала на сваiм звычайным месцы. Позiрк яе сустрэўся з маiм, яна нешта хацела сказаць мне вачыма, але што - я не зразумеў. Я разглядваў высокую постаць каля iнструмента, галаву, якая над iм схiлiлася, доўгiя рукi. Тонкiя, нервовыя пальцы дакраналiся да клавiшаў, нiбыта жывыя iстоты.
Ён сыграў толькi прэлюдыю. Устаў, падышоў да камiна.
- Што можа быць вышэй за гэтую музыку? - сказаў ён глуха i цiха. Вышэй?.. Не, гэта не тое слова, не тое... Яна па-за чалавекам, па-за яго iстотаю. Яна раскрывае, не, вымушае ўгадваць... не, прадчуваць... прадчуваць, што ж гэта такое - прырода... загадкавая прырода душы чалавечае... Так: прырода, боская i недаступная розуму... Не, гэта музыка не чалавечая.
Ён надоўга змоўк, пасур'ёзнеў, задуменна пакусваў вусны.
- Бах... Ён мог быць толькi немцам. Гэта ёсць у характары нашае зямлi: штосьцi нечалавечае. Я хачу сказаць - далёкае чалавеку... Я люблю гэтую музыку, абагаўляю яе, яна напаўняе мяне, жыве ўва мне, нiбыта бог, але... Але яна не мая. Я хацеў бы стварыць музыку, блiзкую чалавеку: гэта таксама шлях да праўды. Гэта мой шлях. Я не хацеў бы, не мог бы iсцi iншым шляхам. Цяпер я гэта ведаю... Ведаю цвёрда. З якога часу? З таго, як жыву тут.
Ён павярнуўся да нас спiнаю. Моцна ўхапiўся за палiчку камiна i глядзеў на агонь мiж сваiх рук, нiбы праз пруты кратаў. Голас яго пацiшэў, паглушэў:
- Цяпер я не магу без Францыi. Але ж я патрабую многага: я хачу, каб яна мяне прыняла. I не як чужынца - вандроўнiка цi пераможцу. Не. Гэтыя ад яе не атрымаюць нiчога, яна iм нiчога не дасць... Багацце яе, велiзарнае багацце не захопiш. Трэба, каб яна сама аддала яго са сваiм малаком, сама, як мацi, прыгарнула да грудзей... Я добра разумею, што гэта залежыць ад нас... Але i ад яе таксама. Трэба, каб яна згадзiлася зразумець нашу прагу, згадзiлася яе спатолiць... згадзiлася з'яднацца з намi.
- А мне, - ён выпрастаўся, голас яго пазванчэў, - мне трэба тут жыць. Жыць доўга. У такiм жытле, як гэта. Жыць, як сыну такое вёскi... Мне гэта трэба...
Ён змоўк. Павярнуўся ўрэшце да нас. Ён глядзеў на пляменнiцу i ўсмiхаўся, але ўсмiхалiся яго вусны, толькi не вочы.
- Перашкоды будуць пераадолены, - сказаў ён. - Шчырасць заўжды пераадольвае перашкоды. Дабранач.
Я не магу прыпомнiць цяпер усё тое, што пачулi мы ад яго за гэтыя сто з лiшкам зiмовых вечароў. Але тэма не мянялася нiколi. Гэта была доўгая рапсодыя яго адкрыцця Францыi: любовi да яе здалёку, да таго, як ён спазнаў яе, i любовi, якая спела ў iм з кожным днём з таго часу, як лёс, на шчасце, прывёў яго сюды. Дальбог, я яго паважаў. Паважаў за тое, што ён не страцiў цярпення. За тое, што яго нi разу не спакусiла жаданне разбiць гэтае няўмольнае маўчанне якiм-небудзь злым словам... Наадварот, калi, бывала, маўчанне, як цяжкi газ, запаўняла наш пакой, кожны куточак, здавалася, што з нас траiх лягчэй за ўсiх дыхалася, вядома, яму. Тады ён глядзеў на пляменнiцу, выказваючы тую асаблiвую ўхвалу - адначасова i сур'ёзную i iранiчную, - якую мы прыкмецiлi на яго твары яшчэ ў першы дзень, а я бачыў, як мiтусiцца душа пляменнiцы ў турме, якую яна сама сабе збудавала, i самай першай прыкметай яе хвалявання было лёгкае дрыжанне пальцаў. I калi ўрэшце Вернер фон Эбрэнак мякка i спакойна парушаў гэта маўчанне сваiм цiхiм пявучым гудзеннем, здавалася, што i мне дыхаць было ўжо лягчэй. Ён часта расказваў пра сябе:
- Наша жытло стаiць у лесе; там я нарадзiўся, хадзiў у школу. Я нiкуды не выязджаў да тае пары, пакуль не паехаў у Мюнхен здаваць экзамены, а потым у Зальцбург - вучыцца музыцы. Вярнуўшыся адтуль, я стаў дамаседам. Я не любiў вялiкiх гарадоў. Нi Лондан, нi Вена, нi Рым, нi Варшава, нi нямецкiя гарады не спадабалiся мне... Я толькi вельмi любiў Прагу - нiводзiн горад не мае такой душы - i асаблiва - Нюрнберг. Кожнаму немцу гэта горад, дзе растае яго сэрца: там ён знаходзiць дарагiя яму прывiды, там кожны камень захоўвае памяць пра тых, хто быў гонарам старое Германii. Я думаю, што французы адчуваюць тое ж самае перад Шартрскiм саборам: блiзкасць продкаў, вытанчанасць iх душы, велiч веры, высакароднасць. Лёс прывёў мяне ў Шартр. Як я там расхваляваўся, калi ўбачыў, як над спелай збажыной у блакiце далёкае смугi ўзнiкае гэты сабор-прывiд! Я ўяўляў сабе пачуццi тых людзей, што калiсьцi сцякалiся да яго пехатою, конна, на калёсах... У думках iшоў з iмi, перажываў тыя ж пачуццi, што i яны, i любiў гэтых людзей... I як хацелася мне быць iм братам!..
Твар яго стаў змрочны.
- Вядома, цяжка чуць такiя словы ад чалавека, якi прыехаў у Шартр у бранiраванай машыне... Аднак гэта праўда. Столькi супярэчнасцей поўнiцца ў душы ў немца, нават у самага лепшага! I як бы ёй хацеў, каб яго вылечылi ад гэтае хваробы... - Ён зноў ледзь прыкметна ўсмiхнуўся. Твар яго пасвятлеў.
- У суседнiм з нашым маёнтку, - гаварыў Эбрэнак, - жыве дзяўчына, вельмi прыгожая i лагодная. Мой бацька быў бы шчаслiвы, калi б я ажанiўся з ёю. Калi ён памёр, мы былi амаль заручаныя, нам нават дазвалялi гуляць удваiх i падоўгу.
Пляменнiца парвала нiтку. Ён спынiўся. Вушка было надта маленькае, i дзяўчына доўга не магла ўцягнуць нiтку ў iголку.
- Аднойчы мы гулялi з ёю ў лесе. Хараство было незвычайнае: зайцы, вавёркi, птушкi, усялякiя краскi - нарцысы, гiяцынты, амарылiсы... Ад радасцi яна расчырванелася. "Я шчаслiвая, Вернер! Як я люблю гэтыя боскiя дарункi!.."
Я таксама быў шчаслiвы. Мы прылеглi на моху сярод папарацi i моўчкi любавалiся лесам. Раптам яна закрычала: "Маленькая дрэнь, брыдкi камар, ён укусiў мяне ў падбародак! - Пасля ўзмахнула рукою. - Я злавiла аднаго, Вернер! Глядзiце, як я зараз яго пакараю! Я адарву яму ножкi - адну, цяпер другую..." - i зрабiла гэта... На шчасце, у яе было багата жанiхоў. Сумленне мяне не мучыла. З таго часу я пачаў баяцца нямецкiх дзяўчат.
Ён задуменна паглядзеў на свае далонi i сказаў:
- Такiя ж i нашы палiтыкi. Вось чаму я нiколi не хацеў лезцi ў палiтыку, нягледзячы на маiх таварышаў, якiя ў лiстах заклiкалi мяне далучыцца да iх гуртаванняў. Не, я заўсёды быў дамаседам. Вядома, гэта не павялiчвала поспеху маёй музыкi, але што такое поспех у параўнаннi са спакойным сумленнем?! Я перакананы, што мае сябры змагаюцца разам з фюрэрам за самыя вялiкiя i высакародныя iдэi. Але ж я перакананы i ў тым, што яны здольныя адрываць камарам ножкi. Так заўсёды ў немцаў, калi яны застаюцца ў поўнай адзiноце: тады гэта проста непазбежна. А хто больш адзiнокi, як не людзi, што становяцца гаспадарамi зямлi? На шчасце, цяпер яны ўжо не адзiнокiя: яны ў Францыi. Гэта краiна iх вылечыць. I скажу вам: немцы гэта ведаюць. Велiч i чысцiня Францыi будуць iм лекамi.
Ён пайшоў да дзвярэй i цiха сказаў, нiбыта сабе:
- На гэта патрэбная любоў...
Ён спынiўся на iмгненне i азiрнуўся. Паглядзеў на пляменнiцу, якая схiлiлася над вязаннем, на яе кволую, бледную шыю з завiткамi валасоў колеру цёмнага чырвонага дрэва, спакойна i рашуча дадаў:
- ...Любоў, якая падзяляецца.
Пасля адвярнуўся i, зачыняючы дзверы, сказаў як звычайна:
- Дабранач.
Насталi доўгiя веснавыя днi. Цяпер афiцэр прыходзiў да нас, калi ўжо дагарала сонца. Як i зiмою, ён насiў шэрыя фланелевыя штаны, але куртку змянiў на лягчэйшую вязаную, а швэдар - на кашулю з адкрытым каўняром. Аднойчы вечарам ён сышоў унiз з кнiжкаю ў руках, трымаючы палец мiж старонак. На твары ў яго была радасная ўсмешка, як у чалавека, што смакуе наперад задавальненне, якое ён з кiмсьцi зараз падзелiць.
- Я прынёс гэта вам. Старонка з "Макбета". Божа! Як велiчна!
Ён разгарнуў кнiгу.
- Надыходзiць канец. Магутнасць выслiзгвае з Макбетавых рук разам з прыхiльнасцю тых, хто ўрэшце ўбачыў яго агiдную, пыхлiвую сутнасць i расчараваўся ў iм. Дваране, якiя абараняюць гонар Шатландыi, чакаюць яго падзення. Адзiн з iх апiсвае трагiчныя прыкметы наблiжэння катастрофы...
А н г у с
На руках сваiх
Ён адчувае слiзь i кроў забойстваў;
За вераломства помсцяць яму здрады;
I слухаюцца ўсе яго загадаў,
Не ад любовi: бачыць ён, што ўлада
Матляецца на iм, як плашч гiганта
На злодзеi куртатым.
Ён падняў галаву i засмяяўся. Я здзiўлена падумаў, цi не мае ён на ўвазе таго ж тырана, што i я. Але ён сказаў:
- Цi не праўда, што менавiта гэты неспакой не дае спаць вашаму адмiралу Дарлану? Дальбог, я шкадую гэтага чалавека, нягледзячы на пагарду, якую адчуваю да яго, як i вы. Падпарадкоўваюцца яму ўжо не ад любовi, а ад страху. Правадыр, ад якога адвярнулiся паплечнiкi, - проста вартая жалю марыянетка... Але... але... цi можна было жадаць чаго-небудзь iншага? Хто, як не такi ж змрочны славалюб, як ён, узяў бы на сябе гэтую ролю? А зрабiць гэта трэба было. Нехта павiнен, але, нехта павiнен быў здрадзiць сваёй радзiме, таму што нi сёння, нi яшчэ доўга Францыя не зможа самахоць кiнуцца нам у абдымкi, не страцiўшы пачуцця сваёй вартасцi. Часам самая брудная зводнiца стварае найвыдатнейшы саюз.
