Праз нейкi час пачуў такую гаворку мiж суседзяў:
- Яўхiмiя, заўсёды сварачыся з мужам, знелюбiла яго i хацела пакiнуць назаўсёды, а можа, мела яшчэ i прыяцеля, якi яе да гэтага падбiваў. Дык калi муж быў у ад'ездзе, яна збiрала ўсё, што можна забраць з сабою, каб пакiнуць мужу пусты дом, ды тут нечакана глянула ў вакно i ўбачыла драўляную галаву таго Дзядка; невядома, адкуль i якiм чынам з'явiлася тая перад вакном. Яўхiмiя закрычала ад страху i самлела. Пачулi ў другiм пакоi сямейнiкi, прыбеглi на ратунак, ледзь прывялi яе да прытомнасцi, скiнулi Дзядка з вакна, каб ён другi раз не трапiў ёй на вочы. У гэты час прыехаў купец, i тут пачалася жахлiвая бура, але добра, што не ўдалося ёй пакiнуць свайму мужу пусты дом.
Ужо другi год маю ў сябе гэтага Дзядка, i, дзякуй Богу, усё iдзе шчаслiва, цаню яго як найдаражэйшую памятку.
Калi пан З... закончыў расказваць, абазваўся Ротмiстар:
- А я, стары чалавек, раскажу старое апавяданне пра кабету Iнсекту i пра гэтага Дзядка, бо цяпер казалi, што нейкая кабета аздабляла яго кветкамi. Так, яна ўжо адпакутавала за свае грахi. Раскажу, што ад iншых чуў, а цi гэта праўда, не мой клопат.
КАБЕТА IНСЕКТА
Даўней жыла ў нашым краi багатая панi. Я не памятаю яе прозвiшча, але гэта неiстотна. Дык вось тая панi здзекавалася са сваiх падданых i лёкаяў, забыла пра веру i хрысцiянскiя абавязкi, ёй здавалася, што чалавек - гэта яе ўласнасць, гэтаксама, як i кожная рэч, i што яна мае права чынiць над людзьмi што захоча.
Яна рабавала бедных сялян, увесь плён мазольнае iхняе працы пускала на раскошу. А людзi ў той час разлучалiся з душою ад голаду. Яна хадзiла ў дарагiм ядвабе i дыяментах, а яе падданыя не мелi чым накрыцца ад холаду i ветру; калi хто завiнавацiўся ў чым - кара была немiласэрная, ды яна часта i без вiны жорстка карала. Панi так лютавала, што загаралася гневам, калi дзяўчына з яе воласцi захоча замуж за чалавека вольнага i багатага. Адразу гэтую гаротнiцу садзiла ў кайданы, быццам тая ўчынiла нейкае страшнае злачынства.
Так жывучы, гэтая зласлiвая кабета заўважыла, што яна ўжо састарэла, а сумленне шаптала ёй, што скончыцца некалi жорсткае панаванне, ды i здароўе пачало слабець. Бачачы свой блiзкi скон, яна перамянiла свае звычкi, зрабiлася пабожнаю i мiласэрнаю, давала мiласцiну жабракам, адпiсала нейкiя грошы на кляштары ў Полацку, абы малiлiся ўсюды, каб Бог даў ёй здароўе i дазволiў доўга жыць на свеце. Зазванiлi ва ўсiх касцёлах, сабраўся люд, абвясцiлi пра гэта з амбона, паляцелi ў неба малiтвы пабожных людзей i весткi пра святыя ахвяры. Залагоджаны малiтвамi вернiкаў, Бог злiтаваўся над грэшнiцаю, дазволiў доўга жыць на гэтай зямлi i чакаў пакаяння.
Панi пражыла гадоў сто, ды не толькi не змянiлася на лепшае, але гнеў i жорсткасць яшчэ болей выраслi ў яе сэрцы. Так што большая частка яе падданых, пакiнуўшы свае хацiны, тулялася па свеце, шукаючы сабе спажытку, i лёкаi разбягалiся, кленучы сваю панi. Суседзi яе ненавiдзелi, нiхто не хацеў адведаць, нiхто не хацеў яе сустрэць цi нават наблiзiцца да яе жылля. А гнеў нiшчыў яе цела, выпетрала ад злосцi, i постаць яе дзень пры днi змяншалася.
Доўга так жывучы, забытая людзьмi, яна сохла i пакрысе змяншалася, ужо была падобная да хворага карузлiка, пасля на немаўля, робячыся ўсё шчуплейшаю. Нарэшце перамянiлася ў нейкую дзiўную Iнсекту, з аднаго i другога боку выраслi ў яе доўгiя празрыстыя крылы. Аднак тая самая злосць гарэла ў яе сэрцы.
Прамiнула шмат гадоў. Тая грэшная кабета жыла, як бы заклятая ў аблiччы нейкае крылатае пачвары, а хто падыходзiў да яе жытла, дык бачыў, як яна вылятала адтуль з жахлiвым крыкам i адганяла перапалоханага прахожага, лётаючы ў яго над галавою.
Прыехаўшы здалёку, новы дзедзiч пан А. пачаў гаспадарыць у тым маёнтку, а калi суседзi расказалi яму пра напады страшнае Iнсекты, ён загадаў адчынiць усе вокны, акурыць дымам пакоi, i дарэмна тая, з жахлiвым пiскам i крыкам кiдаючыся ў вочы, страшыла людзей. Пераможаная дымам, яна мусiла ляцець у сад i схавацца мiж дрэваў. Але злосць кiпела ў яе сэрцы, i яна хацела што б там нi было выгнаць новага гаспадара з дому.
Лёкаi пана А. расказвалi, што апоўначы чуцён шум i нейкi пiск пад падлогаю i па кутах, часам з'яўляюцца страшныя зданi i нейкiя звераняты, падобныя да жаб i жукоў з чорнымi кашэчымi галовамi i зiхоткiмi, як iскры, вачыма; калi хто падыдзе, яны ўмомант знiкаюць, правальваючыся куды-небудзь у дзiркi або ў шчылiны ў сцяне; i што гэта абавязкова мусяць быць злыя духi. Яны раiлi пану, каб запрасiў ксяндза i пасвянцiў дом. Пан смяяўся i казаў, што гэтыя дзiвы ад iхнiх забабонаў, бо дасюль ён нiчога такога не бачыў.
Праз некалькi дзён апоўднi неба было пагоднае. Пан А. адчынiў вокны i сядзеў адзiн, задумаўшыся, у пакоi. Тут залятае Iнсекта, кружыцца па пакоi, у пiсклявым яе голасе чуваць страшная лаянка i праклёны. Яна села перад панам на стале - ён заўважыў як бы жаночую постаць, ногi i рукi сухiя, падобныя на пчалiныя, i сама тонкая. Тут яна ўзлятае са стальнiцы, кружляе вакол галавы пана А. i ўжо хоча ўбiцца ў яго валасы. Ён жа, накрыўшы галаву хусткаю i баронячыся, як ад пчалы, выбег перапалоханы з дому, загадаў лёкаям выгнаць тую страшную пачвару дымам i зачынiць вокны.
Прайшло некалькi дзён. Калi пан А. чытаў у садзе пад лiпаю раман, зноў з'явiлася тая Iнсекта. Пырснула кроплю нейкай атруты, якая прапалiла старонкi i вопратку пана. Iнсекта, вiючыся ля галавы, лаяла i кляла яго пiсклявым чалавечым голасам. Увесь дрыжучы з пярэпалаху, пан А. ускоквае ў пакоi i доўга думае, як пазбыцца гэтае жахлiвае пачвары.
Пры кожным зручным выпадку Iнсекта помсцiла яму. Аднаго разу, калi пан верхам аб'язджаў свае палеткi, яна, лётаючы побач, пранiзлiвым крыкам спудзiла каня, якi наўскапыт паляцеў праз равы i пагоркi i скiнуў гаспадара. I той ляжаў скрываўлены, без дыхання, пакуль не падбеглi аратыя. Яны прынеслi пана дахаты, i лекар ледзь выратаваў яго ад смерцi.
Па ўсёй ваколiцы разышлiся гэтыя чуткi, толькi i гаварылi пра злую кабету, якая перамянiлася ў страшную Iнсекту. Усе суседзi шкадавалi пана А., але нiхто з iх не пераведаў хворага, бо ўсе баялiся падысцi да яго маёнтка.
Калi пан А. ачуняў i думаў, як пазбыцца праклятае Iнсекты i злых духаў, з якiмi яна, пэўна, пасябравала, ён успомнiў параду сваiх лёкаяў i вырашыў запрасiць каплана i пасвянцiць дом. Дык пасля захаду сонца, калi Iнсекта, схаваўшыся ў траве, спала, ён загадаў запрэгчы коней i ўначы паехаў у Полацак.
Ранiцаю пасля святое iмшы сустракалi яго знаёмыя, з цiкавасцю распытвалi пра дзiўную Iнсекту i пра нешчаслiвы выпадак, калi яго скiнуў конь, бо ўжо пра гэта чулi i ў горадзе.
Калi прыйшоў у кляштар i расказаў, што з iм прычынiлася, усе дзiвiлiся. Ксёндз, чалавек пабожнага жыцця, кажа:
- Гэта, напэўна, злыя духi i нейкая чараўнiца, якая зусiм выраклася Бога; трэба пану А. дапамагчы, паклапацiцца пра яго спакой i пра яе душу.
I тае ж ранiцы пан А. з ксяндзом, не баючыся нападу Iнсекты, выправiлiся дадому.
Прыехалi ў маёнтак. Ксёндз, прачытаўшы свае малiтвы, пачаў крапiць святою вадою пакоi. Страх успомнiць, што там рабiлася. Са страшным пiскам i сыканнем з усiх кутоў пасыпалiся страшыдлы: матылi, у якiх заместа крылаў вырасталi з бакоў вогненныя языкi; тоўстыя чэрвi, што дыхалi дымам, быццам пухiры ўзнiмалiся ўгору; крыклiвыя цвыркуны i крылатыя гады лёталi над падлогаю.
- Гэта грахi чараўнiцы, - сказаў ксёндз. Ён загадаў адчынiць вокны. Жахлiвыя стварэннi з пiскам i сыканнем адляталi i нiклi ў паветры.
Калi свянцонаю вадою выслабанiлi дом ад страшыдлаў, пан А. завёў ксяндза ў сад, адкуль вылятала тая шкадлiвая Iнсекта. Там, калi каплан адмаўляў святыя пацеры, у кустах агрэсту абазваўся пiсклявы голас, у якiм чулiся кленiчы i розныя блюзнерствы, а пасля нараканнi, енк i плач. Сабраўся ўвесь двор паглядзець на гэтыя дзiвы, ксёндз, кропячы свянцонаю вадою кустоўе, загадаў ёй вылецець адтуль i сесцi на лiпавай галiнцы. Яна iмгненна, як страла, вылецела i села на лiпавым лiсцiку. Усе дзiвiлiся на яе: у гэтай Iнсекце лёгка можна было ўгледзець жаночую постаць з крыльцамi. Ксёндз зняў яе з лiсцiка, пасадзiў у шкляны слоiк i занёс у пакой.
Ужо без страху глядзелi ўсе зблiзку на гэтую маленькую пачвару: доўгiя валасы спадалi з галоўкi, якая была не большая за звычайную гарошыну; iскрынкамi блiшчалi завушнiцы ў вушах, i нешта ружавела на шыi, нiбыта ланцужок караляў; жоўтая ядвабная сукенка была, здавалася, падпяразаная пасам такога самага колеру; твар бледны, вiдаць было, што ў гэтыя хвiлiны курчылася ад гневу.
Наступнага дня панi Iнсекта з ксяндзом прыехалi ў Полацак. Бачылi гэтае дзiва ўсе ў кляштары, i жыхары натоўпамi прыходзiлi паглядзець на нечуваныя цуды. Кiдалi ёй ежу ў шкляны слоiк, але Iнсекта сядзела моўчкi i не каштавала нiчога; увесь гэты час была нямою, толькi вiдаць былi яе гнеў i неспакой.
- Трэба цяпер падумаць пра яе душу, - сказаў ксёндз i панёс яе ў слоiку ў зацiшны куток кляштара, дзе быў доўгi калiдор: з аднаго боку Архiтэктанiчная зала, з другога - музей; непадалёку ад гэтае залы пазiраў з муру, нiбы з вакенца, драўляны бюст фiлосафа Сакрата. Ксёндз паклаў кабету Iнсекту на фiлосафаву галаву i перад шматлiкiмi гледачамi чытаў ёй малiтвы i гаварыў на духоўныя тэмы. Але што рабiлася з галавою Сакрата! Страх успомнiць! Яна ў той час была падобная на запаленую бомбу, кiдалася сюды-туды; спалатнелi ўсе, хто блiзка стаяў. Баючыся, каб яна не раскалолася i не зашкодзiла гледачам, ксёндз безупынку чытаў малiтвы i вучыў пра мiласць Пана Бога i пра любасць да блiжняга.
