Потым мы доўга яшчэ размаўлялi з панам Рыльцам пра Ўкраiну, пра Гайнара i ягоны сад i пра мае вандроўкi па Падоллi. Ён прыгадваў даўнiя знаёмствы ў тых краях, апавядаў пра розныя здарэннi ў сваiм жыццi, якiм чынам трапiў у Адэсу i якая выпала яму тут доля; так размаўлялi мы да позняга вечара.
На другi дзень у прызначаны час я прыйшоў да пана Рыльца; ён працаваў з каляровым пяском i рознымi акамянеласцямi, якiя тоўк, перабiраў, аддзяляў ад iх нейкiя часткi ды раскладаў на стале. Ён папрасiў мяне дапамагчы. Я прасяваў пясок, прамываў дробныя часткi вапны ды перасыпаў iх у шкляныя слоiкi; так доўжылася наша праца аж да самага захаду сонца. Калi ўжо звечарэла, мы селi каля вакна, нiбы адпачыць; асеннi вецер шумеў у густой акацыi, хвалявалася мора, а пан Рылец, пазiраючы на чорныя валы, што разбiвалiся аб бераг, так пачаў гаварыць:
- Гэтыя салёныя хвалi, разбушаваўшыся колiсь, выйшлi з высокiх берагоў, залiлi ўсю прастору зямнога шара i пакiнулi вадзяных iстотаў на вечны ўспамiн у тоўшчы зямлi, у вапнавых скалах i на высокiх гарах. Даследчыкi, сустракаючы гэтыя дзiвы, бачаць сляды мiнулага жыцця i паглыбляюцца ў таямнiчую мiнуўшчыну; i кожны з iх паводле свайго разумення стараецца прачытаць ды вытлумачыць гэтыя iероглiфы; час мераюць яны тысячагоддзямi; сягаюць у самую сiвую даўнiну, каб розумам ахапiць усе варункi iснавання гэтага свету. Але дарэмныя iхнiя намаганнi: глыбiнi зямлi, горы ды скалы - гэта трупы мiнулых стагоддзяў, халодныя i нямыя, яны не раскажуць iм нi пра пачатак, нi пра поступ стагоддзяў, нi пра перамены ў жыццi, нi пра канец свой; каб убачыць даўно мiнулы свет, трэба ўваскрэсiць, ажывiць даследаваць яго таямнiцы, знайсцi пачатак i канец усяго. У кожную эпоху прырода - непрачытаная кнiга; шчаслiвы, хто добра разгледзеў свет, у якiм жыве, i ўваскрэсiў частку мiнуўшчыны; каб расказаць пра ўсе цуды - мала слоў у чалавечай мове.
З паўгадзiны размаўлялi мы пра розных iстотаў, што жывуць на сушы, у моры i ў паветры, пра тое, як змянялася iхняя форма, чаму знiклi асобныя вiды, рэшткi якiх можна знайсцi толькi ў тоўшчы зямлi, у бурштыне i ў вапнавых скалах. Пасля пан Рылец падняўся з крэсла, запалiў дзве свечкi, выняў з шафы шкляныя слоiкi рознае формы i памераў, парашкi паклаў на стол (адны з iх былi з нейкiм металiчным бляскам, iншыя - з крышталёвым, яшчэ былi шэрыя, чорныя, чырвоныя) i сказаў мне:
- Цяпер будзем даследаваць таямнiцу ды моц каляровых вадкасцяў, што ты прывёз мне ад пана Гайнара: убачыш iх моц, убачыш цуд ўваскрашэння iстотаў, якiя тысячы гадоў ляжалi некранутыя ў сваiх скалiстых магiлах; убачыш i такiх, што чалавечае вока не заўважае, а мiкраскопы ледзь толькi прыкмячаюць iхнi рух ды форму.
Сказаўшы гэта, ён выйшаў за дзверы i хутка вярнуўся з хлопцам, якому было, можа, крышку болей за пятнаццаць гадоў: бледнатвары, нос сплюснуты, тоўстыя губы, густыя, як шчацiнне, натапыраныя валасы.
- Гэта мой лёкай, глухi i нямы, - сказаў гаспадар. - Увогуле, мне такi i патрэбны: не чуе маiх размоваў i не раскажа тым, каму гэта не трэба ведаць; я рады, што знайшоў сабе такога памочнiка.
Ён загадаў хлопцу напоўнiць вадою падрыхтаваны посуд, а пасля пачаў даследаваннi. Спачатку паставiў на стол мiску, у якой была салёная марская вада i дзве запаленыя свечкi; я падступiўся блiжэй, каб лепей бачыць, што будзе тут рабiцца. Вучоны сыпнуў у мiску жменю патоўчанае вапнавае скалы, якая складалася з акамянелых ракавiнаў ды iншых марскiх iстотаў; нейкi час ён моўчкi ўзiраўся ў ваду, змешаную з вапнаю, потым улiў туды некалькi кропляў сапфiравае вадкасцi - i, ў мiсцы нечакана заварушылася, забурлiла; праз колькi хвiлiнаў ён дадаў туды кроплю чырвонае вадкасцi i сказаў:
- Глядзi цяпер.
Я ўбачыў жывых вустрыцаў i ўсялякiх слiмакоў: яны раскрывалi i закрывалi свае шкарлупкi; нейкiя вадзяныя павукi, рыбкi, маленькiя ракi i жукi розных колераў снавалi сюды-туды.
- I ў моры цяпер шмат што змянiлася, - патлумачыў ён, - рыба, вустрыцы, слiмакi ды iншыя стварэннi сталi ўжо не такiя, як раней.
Пасля даў знак хлопцу, каб замест мiскi паставiў меднiцу, у якой было крыху вады, i ўлiў туды нейкiя шэрыя ды зялёныя вадкасцi, дадаў нейкага тлушчу ды нейкага густога, накшталт смалы, алею, усыпаў дзве жменi зямлi i дзве жменi тоўчанае вапнавае скалы, перамяшаў усё i ў гэтую мiкстуру капнуў некалькi кропляў сапфiравае вады. Бурлiла ў медным посудзе, уздымалiся ды лопалiся ў паветры пухiры; газ, прыкры, аж не стрываць, напоўнiў паветра; ён дадаў туды яшчэ некалькi кропляў чырвонае вады - выбухнуў агонь, пачуўся шум i сыканне. А калi затухла полымя, я ўбачыў поўную меднiцу жахлiвых гадаў; iхнiя вочы свяцiлiся крывавым бляскам. Гледзячы на гэтых жудасных пачвараў, пан Рылец сказаў:
- Гэта страшыдлы мiнулага, у iх абудзiлася жыццё, з'явiлася i атрута смяртэльная; бяда, калi дакранешся да iх рукою: ад асобных з iх застаюцца невылечныя раны, iншыя забiваюць насмерць. Зло i дабро iснавалi ад пачатку свету, аднак ёсць перамены як у фiзiчным, так i ў маральным свеце, а ўваскрашаць гэтых монстраў мiнуўшчыны трэба дзеля таго, каб, параўноўваючы з цяперашнiм пакаленнем, лепей пазнаць свет новы i стары.
Сказаўшы гэта, ён паклаў на стол аркуш белае паперы, рассыпаў на iм зроблены з розных фарбаў парашок (такi дробны, як найдалiкатнейшы пылок), папырскаў сапфiраваю i чырвонаю вадою - i на папяровым аркушы, як на воблаку, з'явiлiся прыгожыя вясёлкi. I раптам адтуль узляцелi цудоўныя рознакаляровыя матылi: яны снавалi ў паветры, пасля абляпiлi сцены ды вокны i сядзелi, як найпрыгажэйшыя кветкi. Пан Рылец сказаў:
- Гэта прыгажосць i аздоба маладога свету; матылi чаруюць, захапляюць вока; перлы, рубiны i дыяменты зiхацяць на крылах; некалi ў iх не было такiх прыгожых колераў. Свет фiзiчны змянiўся, i ў маральным свеце цяпер iншыя жаданнi, iншыя мары.
Амаль да поўначы з дапамогай тых каляровых вадкасцяў ажыўляў пан Рылец усё новыя i новыя iстоты: сярод iх я бачыў станогiх, ставокiх, стогаловых, жудасных, дзiвосных; апiсаць iхнiя страшныя рухi ды дзiўныя постацi - рэч немагчымая.
- Я ўваскрэсiў, ажывiў прыроду дапатопных стагоддзяў, - працягваў далей вучоны, - ты бачыў марскiя iстоты, бачыў ядавiтых гадаў, бачыў прыгожых матылёў. Глядзi цяпер, у што зноў усё гэта ператварылася: замест ракавiнаў, жамяры i страшных гадаў зямля ды кавалкi вапнавае скалы; дзе ж тыя залатыя, зiхоткiя ад дарагiх камянёў матылi? Толькi пылок застаўся ад iх: тое, што перажыло свой век, жыць не можа; непераадольны час уладарыць над гэтым светам. Адна, адна толькi Саламандра бяссмяротная, яна - чысты агонь, i святло гэтага агню вечна свяцiць будзе. Але той, хто даследуе прыроду, павiнен уваскрашаць яе хоць на кароткi час - гэтая навука ў самотным маiм жыццi найпрыемнейшая для мяне забава. Такiм чынам я хаваюся ад натоўпу, бо ў грамадзе тутэйшых жыхароў размовы толькi пра гандлёвыя выгоды i набыццё скарбаў, а паненкi i кабеты гэтага краю нагадваюць флейты i кларнеты, - добрыя, калi граюць ды спяваюць, але пагаманiць з iмi няма пра што. Аднак у мяне тут ёсць сябры, з якiмi я часам дзялюся думкамi; у наступную нядзелю запрашу iх на вечар, прыходзь i ты да мяне, прыемна правядзём час сярод добрых людзей.
Мы так размаўлялi аж да поўначы; i я, позна вярнуўшыся дахаты, доўга не мог заснуць: перад вачыма стаялi гбды, жывая жамяра ды матылi.
На другi дзень я падняўся рана, паставiў на стол дзве бутэлечкi гайнараўскiх водаў, пачаў глядзець на iх жывыя, пекныя колеры, разважаючы пра iхнiю моц, якую не так даўно бачыў у дзеяннi; з прыемнасцю марыў пра таямнiцы, пра цуды, якiя можна паведамiць свету з дапамогаю гэтага скарбу. Салодкiя мары авалодвалi мною i падчас праходкi па горадзе, па беразе мора. Але ах! Не прадбачыў я таго, што чалавечая мудрасць, якая раскрывае таямнiцы свету, можа скончыцца вялiкаю бядою, вялiкiмi пакутамi.
Сказаўшы гэта, Саматнiцкi некалькi хвiлiнаў сядзеў як скамянелы, пасля раптоўна крануўся з месца i зноў пачаў гаварыць:
- Я бачыў Адэлю; яна заўсёды аднолькавая - шчаслiвыя кабеты! Яны не сочаць за рухам планетаў на небе, не даследуюць таямнiцаў прыроды; iх прываблiваюць прыгожыя строi, вясёлая забава, новае сяброўства...
Прыйшла нядзеля, настаў прызначаны вечар; я паспяшаўся да пана Рыльца. Iшоў туды пешкi; было сем гадзiн: на цёмных вулiцах сям-там цьмяна свяцiлi лiхтары; неба было пагоднае, толькi халодны вецер дзьмуў з мора; падыходзячы да ягонае хацiны, пачуў я страшны шум марскiх хваляў, а ў вокнах заўважыў святло запаленых свечак. Увайшоў у хату, сустрэў мяне нямы лёкай, адчынiў дзверы - i тут дзiўнае вiдовiшча адкрылася перад вачыма: пяцёра гасцей высокага росту, сталых, шосты - пан Рылец стаялi ля стала, трымаючы ў руках поўныя келiхi нейкага пiтва, з якога бухаў агонь, пры гэтым усе разам крычалi: "Няхай славiцца Саламандра!" Яны перакулiлi келiхi, а мне здалося, што выпiлi чыстае полымя; убачыўшы мяне, гаспадар сказаў:
- Ты спазнiўся i не выпiў з намi полымя ў гонар Саламандры, жменя попелу якое - звяно, а ўваскрашэнне i жыццё - бясконцы ланцуг.
Сказаўшы гэта, ён налiў келiх, падпалiў яго, i я, усклiкнуўшы: "Няхай славiцца Саламандра!", выпiў, абы не адрознiвацца ад iншых гасцей i дагадзiць волi гаспадара.
