- Цяпер жалезны век, - сказаў я, - чалавек лёгка робiцца горшы.
- Сапраўды, век жалезны, - прамовiў Ротмiстар. - Знiкае спакойнае i вясёлае жыццё, цяпер, здаецца, усе баяцца адзiн аднаго, часта чуеш стогны i скаргi. О, як добра прарочыў гэта Драўляны Дзядок аднаму з маiх калегаў, якi быў надзвычай арыгiнальнага нораву i ў весялосцi пераступаў усе межы; калi даходзiў да такога стану, то кожная рэч у яго марах малявалася ў аблiччы нейкiх дзiўных велiканаў. Iмя яго - Севярын. Я за характар называў яго Летуценнiкам. Раскажу вам пра дзiвосную гульню яго фантазii.
ЛЕТУЦЕННIК СЕВЯРЫН
Быў ён з лепшых вучняў, любiлi яго настаўнiкi, ён часта атрымлiваў узнагароды, меў вялiкую ахвоту вывучаць замежныя мовы i нядрэнна ўжо гаварыў на некалькiх. А чытаў найбольш паэзiю: iдылii Фэакрыта[10], Геснера[11], Шымановiча[12] яго зусiм ачаравалi. Паўсюль ён бачыў Аркадзiю, а ўсе людзi ў ягоным уяўленнi былi наiўныя i шчырыя пастушкi. Калi ён выходзiў на шпацыр за горад, дык у ручаях бачыў наядаў, на лугах скакалi нiмфы, а ў засенi дрэваў з-пад зялёнага вэлюму ўсмiхалiся яму дрыяды. Словам, усюды сустракаў ён старажытны залаты век грэкаў, не ведаў, што ёсць бяда на свеце, быў заўсёды вясёлы сам i весялiў iншых.
Аднаго разу, калi настаўнiкi з вучнямi агледзелi музей, дзе былi розныя дзiвосныя рэчы i карцiны славутых мастакоў, i, спынiўшыся перад Драўляным Дзядком, загаварылi з iм, Севярын, налавiўшы поўную жменю мух, падбягае туды i пытаецца ў Дзядка:
- Адгадай, Дзядок, што ў мяне ў руцэ?
Дзядок патрос галавою i кажа:
- О нешчаслiвы! Ты будзеш выгнаны з раю сваiх мар, пойдзеш крамнiстаю дарогаю i нiкчэмныя iнсекты ў воблiках страшыдлаў будуць гнацца за табою.
Севярын жа выпусцiў мух, засмяяўся i пабег.
Пасля курса навук Летуценнiк пакiнуў горад, вылецеў у свет, як птушка з клеткi, калi вясна ўбiрае лугi i дрэвы пахкiмi кветкамi. I ён, бедны, думаў, што гэтая вясна будзе яму вечнаю. Але як хутка надышла панурая восень!
Спачатку толькi ва ўяўленнi бачыў ён пекных багiнь на лугах i ў гаях, нарэшце спаткаў iх i ў свеце. Гэта была панна Адэля, з маёнткам, прыгожая i з добрымi манерамi. Гэтай асобе Севярын аддаў сэрца, i Адэля была яго адзiнаю мараю. Кахаў ён гады чатыры. Не буду тут апiсваць шчаслiвыя i нешчаслiвыя хвiлiны; гэтыя гiсторыi заўсёды падобныя адна да адной, хоць i малююць iх розныя пiсьменнiкi па-рознаму. Не буду нi хвалiць, нi ганiць жанчын, бо ўсе дочкi Евы такiя i мусяць быць такiмi, якiмi iх стварыла прырода. Скажу толькi, што вужака золата i ганарлiвасцi звяла Адэлю, яна здрадзiла Севярыну i выйшла за iншага.
Першае каханне, да таго ж яшчэ нешчаслiвае, - найвышэйшая навука, пасля якое чалавек з увагаю пачынае чытаць кнiгу свету, таямнiцы сэрца, адносiны сяброў i блiзкiх. Адсюль пуцiны чалавечага жыцця бяруць накiрунак на поспехi i няўдачы. Тут ён сустракае няраз насмешлiвыя вочы i нясталае сяброўства. Зразумеў i Севярын, што свет не рай, а людзi не анёлы.
Пасля гэтага здарэння зрабiўся ён самотны, усе ягоныя мары былi жахлiвыя, уцякаў ад людзей, мiлай была яму адзiнота, найпрыемнейшы быў яму малюнак неба, i то толькi тады, калi ў чорных хмарах адзывалiся грымоты, выў вецер, шумелi лясы i хвалi на возеры. У нiкчэмных жамярыцах пазнаваў ён постацi шкадлiвых людзей, мроiў i расказваў пра дзiвы. Усе, хто ведаў Севярына, жартавалi з яго i называлi вар'ятам.
Калi я вандраваў у тых краях, дзе ён жыў, дык адведаў яго, як сябра свайго дзяцiнства. Заходжу ў пакой i бачу, што сядзiць ён самотны, задумлiвы, бледны, вопратка i валасы збэрсаныя.
- Як маешся, Севярын?
Ён устаў, абуджаны ад сваiх мрояў, i доўга, не пазнаючы, глядзеў на мяне. Я назваўся.
- А! Даўно чакаю! - прамовiў ён, пацiснуў мне руку i пасадзiў ля сябе, а сам зноў аддаўся мроям i сядзеў як нямы.
- А ўжо колькi гадоў прайшло, - перапынiў я маўчанне, - як развiталiся мы з маладымi нашымi прыяцелямi i настаўнiкамi. Шчаслiвыя былi часiны! Цi ўспамiнаеш цяпер тыя даўнiя забавы, размовы, майскiя праходкi, прыемныя мары i жарты, у якiх ты заўсёды вёў рэй?
- Мае мары i жарты знiклi назаўсёды. Цяпер у мяне iншыя погляды: тады чалавек мог бы зрабiцца шчаслiвы, калi б ператварыўся ў камень, калi б засыпаў яго пясок i нiчога не чуў i не бачыў, што дзеецца на свеце.
- Як ты перамянiўся! - здзiвiўся я. - Няўжо табе абрыдла ўсё пад сонцам?
- Усё. Расказаў бы шмат, але баюся, бачыш: усюды вакол нас лётаюць мухi. Бачыш, гэтыя прыкрыя стварэннi залятаюць i вылятаюць у адчыненае вакно. Яны ўсё разнясуць па свеце, што ў нас чынiцца, як жывём, пра што гаворым, дзе i як молiмся. А бачыш слёзы на маiх вачах? Iх ты раней нiколi не бачыў, вось якая перамена са мною. Але паслухай, што раскажу табе. Ты не зважаў, якiя гэтыя мухi страшныя? Я сяджу тут самотны, у гэтым цiхiм маiм пакоi, а яны снуюцца вакол, са страхам паглядаю на iх, бо бачу, як яны перамяняюцца ў дзiўных монстраў, гэтыя iх страшныя крылы здаюцца фракамi на нязграбных людзях, а твары iх рознай формы: адны круглыя, шырокiя, з крывавымi плямамi, другiя сухiя, з востраю бародкаю i доўгiмi валасамi. I ўсе гэтыя страшыдлы глядзяць на мяне: адны здзеклiва, другiя пагрозлiва.
- Вялiкая рознiца, - сказаў я, - у тваiх мроях. Раней цябе захапляла паэзiя грэкаў i шчырае каханне патрыярхальных часоў, цяпер жа ў цябе фантазiя нейкая журботная.
- Але слухай, яшчэ табе штосьцi скажу, - прамовiў ён, - пра гэтых нягодных мух. Я любiў чытаць паэтаў, любiў некалi i пiсаць. Прыйшло мне ў галаву сказаць у вершах пра свае пачуццi, якiя былi ў мяне да свае сям'i i да Адэлi, якую шчыра кахаў. Я паслаў ёй свае песенькi, з якiх магла б зразумець маю сапраўдную прыхiльнасць. Яна прачытала, паклала на стале, але i там мухi, якiя, не маючы што рабiць, лёталi ўсюды, здзекавалiся з маiх пачуццяў, звiнелi датуль над вухам Адэлi, пакуль яна зусiм не забыла пра мяне i мае вершы. Ды яны i цяпер не даюць мне спакою, i цяпер, калi што-небудзь напiшу, усё абсмяюць i запэцкаюць, гэтыя прыкрыя мухi.
- Гэтыя мухi, на якiх ты так скардзiшся, былi i будуць...
Тут ён перапынiў мяне, схапiў за руку:
- Цi бычыў ты калi саранчу?
- Саранчы ў нашым краi няма, - адказваю. - Яна на ўсходзе. Нападае там на лугi i засеяныя палеткi.
- Не бачыў ты, - кажа, - гэтую вялiкую тоўстую жамяру. А на ёй iероглiфы. Хто ўмее, той выразна прачытае такiя словы: "Кара Божая". А цi ж кара Божая толькi там, недзе далёка на ўсходзе, а не ў нас? Пайшлi ў поле, я табе пакажу саранчу.
Ён вывеў мяне на бераг iмклiвае рэчкi, дзе ўспененыя хвалi шумелi мiж камянёў: мiнуўшы лугi, яна хавалася ў густым хмызняку. Мы сядзелi на высокiм беразе ў засенi алешыны. Севярын задумлiва паглядзеў на ваду. Падзьмуў з поля ветрык, зашумелi дрэвы; ён ачнуўся ад сваiх думак i сказаў мне:
- Я часта наведваю гэтыя мясцiны, люблю адзiн сядзець тут i прыгадваць мiнулае. Успамiнаю ўсе размовы, якiя меў некалi з Адэляю, хоць яна зусiм пра мяне забыла, быццам даўно ўжо мяне пахавалi.
Раптам паказаў рукою на ваду
- Глядзi, глядзi! Вось ляцiць саранча! Бачыш яе? Падвойныя шэрыя крылы, яна ўсюды тут у нас лётае i ўсё жарэ ў паветры i на зямлi. Яшчэ што скажу: нiколi яна не гiне, як шатан, з'яўляецца ў розных аблiччах. Калi пажоўкнуць трава i лiстота на дрэвах, павее халодны восеньскi вецер, яна падае на ваду, скiдае з сябе крылы, ператвараецца ў вадзяное страшыдла i там жарэ ўсё, што сустрэне. Прыйдзе вясна - у яе вырастаюць новыя крылы, яна вылятае з вады з разяўленаю пашчаю, як лятучы цмок, i каго напаткае - знiшчае. Завалодала гэтая пачвара зямлёю i вадою, яна заўсёды прагне здабычы. Цi не яна заразiла чалавечыя сэрцы, што людзi прыгнятаюць адзiн аднаго.
- Нейкая чорная меланхолiя, - сказаў я, - зацьмiла твае думкi, усё бачыш ты ў пачварных вобразах. Нешчаслiвы, з такiмi думкамi нiколi не прычакаеш спакою.
- Вось i не здагадаўся! Я маю добрую думку: буду падарожнiчаць. Далёка ў чужых краях, дзе пануе вечная вясна, у гарах, ля вадаспаду або ў дзiкiм лесе буду жыць спакойна, пра Адэлю нават i не ўспомню, бо памiж намi будзе вечнасць. Вечнасць!..
- I родны край забудзеш?
- О, не! - адказаў ён. - Калi не вярнуся на Бацькаўшчыну i памру недзе самотны на вяршынi гары ў чужым краi, крукi занясуць туды мае косцi; усё ж лепей быць пасля смерцi з птушкамi, а не з чарвякамi.
Я быў там цэлы дзень; блукалi з iм па гарах i лясах, i ён несцiхаючы гаварыў пра свае мроi. Затрымаў мяне i на ноч. I ў хаце мы яшчэ доўга размаўлялi. А ўначы ён часта ўсхоплiваўся з ложка, уставаў i хадзiў па пакоi, дык i я спаў не шмат, бо кожную гадзiну мой сон перапыняўся.
Наступнага дня, калi мы прачнулiся, сонца было ўжо высока. Ён прывiтаў мяне з крыху весялейшым тварам, распытваў пра маiх знаёмых, пра суседзяў, пра мяне самога, цi часта я быў дома пасля таго, як мы развiталiся пасля школы, якiя я наведаў краiны i як жыў? Ён дзякаваў мне, што пераведаў яго, а калi я сказаў запрагаць коней, каб раней выехаць, ён мiла ўпрошваў мяне застацца на абед. I я не мог адмовiць яго шчырай просьбе.
Пасля абеду Севярын прынёс найлепшага вiна, якое меў з даўняга часу.
- Давай вып'ем, - сказаў ён. - Гэта апошняе развiтанне, убачымся ўжо хiба што на тым свеце.
Пасля загадаў запрэгчы коней, далёка правёў мяне i развiтаўся са слязьмi.
