- Прыгажосць настолькi каштоўная рэч, - зноў сказаў Чубаты Рыкэ, - што здольная замянiць сабою ўсё астатняе. Таго, хто яе мае, нiшто, на мой розум, засмучаць не можа.
- А мне, наадварот, хацелася б лепей быць такою брыдкаю, але i такою разумнаю, як вы, - адказала прынцэса, - чым такою як я - прыгожай i такою дурною.
- Але нiшто, дарагая прынцэса, гэтак не сведчыць пра розум, як думка, што яго не стае. Розум якраз у тым i ёсць, што чым больш яго маеш, тым болей думаеш, што яго мала.
- Не ведаю, - адказала прынцэса. - Я ведаю толькi, што я вельмi дурная. Гэта мяне й гняце.
- Але, прынцэса, калi толькi гэта вас засмучае, то я магу лёгка пакласцi канец вашым пакутам.
- Як? - запыталася прынцэса.
- У мяне ёсць дар, - адказаў Чубаты Рыкэ, - i дзякуючы гэтаму дару я магу надзялiць сама вялiкiм розумам тую, каго пакахаю болей за ўсiх. А таму, што болей за ўсiх я кахаю вас, то цяпер толькi ад вас усё i залежыць. Досыць вам пагадзiцца пайсцi за мяне замуж, i вы адразу зробiцеся разумнаю.
Прынцэса вельмi сумелася, пачуўшы гэтыя словы, i нiчога не змагла адказаць.
- Вiдаць, мая прапанова вас трошкi бянтэжыць, - сказаў Чубаты Рыкэ, - i гэта не дзiўна. Але, каб вы маглi ўсё добра ўзважыць, я даю вам цэлы год.
У прынцэсы быў такi малы розум, i ёй так карцела хутчэй паразумнець, што ёй здалося, што цэлы год чакаць яна не вытрывае нiколi, i яна адразу згадзiлася на прынцаву прапанову. Не паспела яна паабяцаць, што налета, роўна праз год, выйдзе за Чубатага Рыкэ замуж, як адразу адчула сябе зусiм iншаю цяпер яна вельмi лёгка магла казаць усё, што хацела, i ў яе словах адчувалася разважнасць i натуральнасць. Яна адразу павяла з Чубатым Рыкз лёгкую i далiкатную размову i з такiм бляскам выявiла свае новыя здольнасцi, што Чубаты Рыкэ ўжо быў падумаў, цi не даў ён прынцэсе болей розуму, чым пакiнуў сабе.
Калi ж прынцэса вярнулася ў палац, прыдворныя не маглi зразумець, што здарылася i чым растлумачыць такую нечаканую i незвычайную змену, бо як раней усе смяялiся з прынцэсiных бязглуздых i недарэчных думак, так цяпер усiх здзiўлялi яе дасцiпныя i разумныя разважаннi. Усе так гэтаму ўзрадвалiся, што i сказаць немагчыма. Толькi малодшая сястра была не вельмi радая: цяпер у яе не было ранейшае перавагi над старэйшай сястрой i побач з ёю яна выглядала толькi яшчэ больш непрыгожаю.
Кароль пачаў цяпер прыслухоўвацца да меркаванняў старэйшай дачкi i часам, нават, хадзiў да яе ў пакой, каб спытаць парады. Пагалоска пра гэтую перамену хутка абляцела ўсе суседнiя каралеўствы. Адусюль пачалi з'язджацца маладыя прынцы, i ўсе старалiся дамагчыся прынцэсiнага кахання, усе прасiлi ў яе рукi. Але нiхто не здаваўся прынцэсе сапраўды разумным. Яна ўважлiва слухала кожнага, але нiкому нiчога не абяцала. Але аднойчы прыехаў у палац прынц, якi быў такi багаты, такi дужы, такi разумны i такi прыгожы, што прынцэса не змагла не зачаравацца iм. Бацька-кароль заўважыў гэта i сказаў, што пара ўжо ёй абраць сабе жанiха: няхай iм будзе той, каго яна сама назаве. Але ж чым чалавек разумнейшы, тым цяжэй яму рашыцца ў такой складанае справе. I таму, падзякаваўшы бацьку, прынцэса папрасiла даць ёй часу падумаць.
I вось, выправiўшыся неўзабаве на шпацыр, каб паразважаць у цiшы, што ёй рабiць, яна выпадкова зайшла ў той самы лес, дзе некалi спаткала Чубатага Рыкэ. Яна iшла ў глыбокiм задуменнi - i раптам пачула пад нагамi нейкi шоргат, быццам нехта бегаў ды мiтусiўся туды-сюды пад зямлёй. Прынцэса прыслухалася ўважлiвей i пачула, як нечый голас сказаў: "Гэй, нясi сюды гэты рондаль". "Ану, падай мне той саганок", - сказаў другi. "Падкiнь дроў у вогнiшча", пачуўся трэцi. У тую ж хвiлiну зямля расчынiлася, i прынцэса ўбачыла каля самых сваiх ног агромнiстую кухню, у якой было поўна кухараў, кухарчукоў i сама рознай абслугi, якая гатавала стравы на нейкi святочны банкет. З кухнi выйшлi чалавек дваццаць цi трыццаць, усе ў лiсiных шапках i з пожагамi ў руках. Яны паселi вакол вельмi доўгага стала, што стаяў пасярод лясных прысадаў, заспявалi хвацкую песню i пачалi шпiгаваць мяса.
Прынцэса вельмi здзiвiлася i спытала, каму яны гатуюць усе гэтыя стравы.
- О, паненка, - адказаў ёй сама важны спамiж кухараў, - мы гатуем усё гэта нашаму прынцу - Чубатаму Рыкэ, заўтра ў яго вяселле.
Прынцэса здзiвiлася яшчэ больш, ды раптам прыгадала, што роўна год назад, у такi самы дзень паабяцала выйсцi за прынца замуж. Успомнiўшы гэта, яна ледзь не самлела. Яна ж зусiм забылася на сваё абяцанне: калi яна давала яго, яна была такая дурнiчка, што цяпер, набыўшы дзякуючы Чубатаму Рыкэ сапраўдны розум, нават не хацела ўспамiнаць пра свае ранейшыя глупствы.
Яна пайшла па лесе далей, але не паспела ступiць i трыццацi крокаў, як перад ёй узнiк Чубаты Рыкэ. Ён быў у раскошным адзеннi i меў вельмi ўрачысты выгляд, па якiм адразу можна было здагадацца, што ён рыхтуецца да вяселля.
- Бачыце, прынцэса, - сказаў ён, - я цвёрда трымаю сваё слова, i не сумняваюся, што вы таксама прыйшлi сюды, каб выканаць сваё абяцанне. Калi вы аддасцё мне вашу руку, вы зробiце мяне найшчаслiвейшым чалавекам у свеце.
- Шчыра кажучы, - адказала прынцэса, - я нiчога яшчэ не вырашыла i наўрад цi змагу прыняць рашэнне, якое вы ад мяне чакаеце.
- Вы вельмi здзiўляеце мяне, прынцэса, - ледзь не крыкнуў Чубаты Рыкэ.
- Ахвотна вам веру, - сказала прынцэса. - I мне, вядома, давялося б нялёгка, каб перада мною быў чалавек неразумны i грубы. Такi ўвесь час паўтараў бы адно: "Слова прынцэсы - закон, вы павiнны выйсцi за мяне замуж, бо вы абяцалi". Але ж я гутару з чалавекам разумным i выхаваным i ўпэўненая, што ён зразумее прычыну. Вы памятаеце, што нават калi я была дурнiчка, я не магла адважыцца пайсцi за вас замуж. Як жа, па-вашаму, я магу рашыцца на гэта цяпер, калi ў мяне ёсць розум? Вы самi мне яго падаравалi, i цяпер я зрабiлася яшчэ болей патрабавальная да людзей. Не, прынцу, калi вы сапраўды хацелi са мной ажанiцца, то дарма пазбавiлi мяне дурасцi i навучылi разбiрацца ва ўсiм.
- Але ж, прынцэса, - сказаў Чубаты Рыкэ, - калi вы кажаце самi, што чалавек неразумны мог бы вас папракаць, што вы не трымаеце слова, то чаму, па-вашаму, таго ж самага не магу зрабiць я? Тым больш, што гаворка iдзе пра шчасце ўсяго майго жыцця! Цi ж справядлiва, каб разумны чалавек меў меней правоў, чым неразумны? I цi можаце гэта казаць вы - тая, каму так хацелася быць разумнай, ды яшчэ цяпер, калi вы атрымалi столькi розуму? Але вернемся, з вашага дазволу, да галоўнага пытання. Скажыце, цi ёсць што-небудзь яшчэ, апроч маёй выродлiвасцi, што вам ува мне не падабаецца? Можа, вы незадаволены маiм родам, розумам, характарам цi выхаваннем?
- Анi, - азвалася прынцэса, - усё гэта мне ў вас падабаецца.
- Значыць, я змагу быць шчаслiвы, - сказаў Чубаты Рыкэ, - бо вы здольная зрабiць мяне найпрыгажэйшым юнаком у свеце.
- Але ж як я магу зрабiць гэта? - здзiвiлася прынцэса.
- Гэта здарыцца тады, калi вы пакахаеце мяне настолькi, што вам самой захочацца, каб гэта здарылася, - адказаў Чубаты Рыкэ. - I калi вы сумняваецеся ў гэтым, дык ведайце: тая самая чараўнiца, што была пры маiм нараджэннi i надзялiла мяне дарам зрабiць разумнай абраную мною дзяўчыну, надзялiла дарам i вас, каб вы маглi зрабiць прыгожым чалавека, якога вы пакахаеце.
- Калi гэта праўда, - сказала прынцэса, - то я ўсiм сэрцам хачу, каб вы зрабiлiся найпрыгажэйшым i найпрыемнейшым прынцам у свеце. I калi ў мяне ёсць такi дар, то я ўвесь яго аддаю вам.
I не паспела прынцэса прамовiць гэтых словаў, як раптам, у яе на вачах, Чубаты Рыкэ ператварыўся ў сама прыгожага юнака, якога ёй даводзiлася бачыць. Праўда, людзi кажуць, што чараўнiца тут была зусiм нi пры чым i ўсё гэта здарылася дзякуючы каханню: прынцэса, маўляў, адзначыўшы сталасць характару свайго каханага, яго сцiпласць i добрыя якасцi яго душы, а таксама вялiкi розум, проста перастала заўважаць яго брыдкае цела i непрыгожы твар. Горб здаваўся ёй цяпер проста невялiкай сутуласцю, якая нават надавала прынцу трошкi важнасцi, а яго кульгавасць яна лiчыла за пацешную звычку крыху нахiляцца пры хадзе, i гэта яе нават зачароўвала. Яго вочы, хоць i былi касавурыя, але праз гэта здавалiся ёй толькi яшчэ болей блiскучымi, дый наогул мужаву касавурасць прынцэса лiчыла за адзнаку незвычайнага кахання, а ў яго тоўстым чырвоным носе ёй бачылася нешта ваяўнiчае i адважнае.
Як бы там нi было, прынцэса адразу паабяцала Рыкэ выйсцi за яго замуж, калi на тое будзе дазвол ейнага бацькi-караля. Калi ж кароль даведаўся, як высока яго дачка шануе Чубатага Рыкэ, пра якога ён, зрэшты, i сам чуў, як пра прынца разумнага i кемлiвага, ён з радасцю згадзiўся, каб той стаў яго зяцем. На другi дзень, як i меркаваў Чубаты Рыкэ, адбылося вяселле - балазе, ён загадзя паклапацiўся загадаць, каб усё было гатова.
Мараль
Вiдаць адразу - гэта казка не пустая,
Яна ў праўдзiвасцi з жыццём зраўнацца можа,
Бо ўсё ў тым, што кахаем мы - прыгожа,
I ўсё, што мы кахаем - розум мае.
Другая мараль
Рэч некаторую, бывае,
Прырода фарбамi такiмi надзяляе,
Якiх мастацтву не стварыць нiколi.
Але i хараство нам не расчулiць сэрца,
