Васіль БЫКАЎ
У ТУЮ ВЯСНУ...
У тую вясну мне здорава не пашэнціла - прастудзіўся ў камандзіроўцы, як на ветраным прыпынку чакаў аўтобуса, і захварэў на запаленьне лёгкіх. Два тыдні праляжаў у больніцы, а як выпісаўся, яшчэ колькі часу ня мог давесьці да ладу здароўе, і наш мясцком, зважаючы на маю хваробу, выбіў у аблсаўпрофе пуцёўку ў адзін з менскіх беларускіх санаторыяў. Зрэшты, лепшым ён хіба лічыўся ў бюракратычных колах, асаблівага там не было нічога. Апроч хіба будынку - новага, няблага ўсталяванага з адна- і двухпакаёвымі нумарамі. Месца яго таксама было ўдала, з клопатам падабрана - у хваёвым лесе, непадалёк ад чыстай неспрастанай рачулкі; горад таксама быў недалёка. У выходныя некаторыя ездзілі туды на рэйсавым аўтобусе. I ўсё ж тое было для мяне ўдачай - ня кожны з маіх калег меў такую магчымасьць. Тым больш, што кантынгент пацыентаў-кліентаў таксама быў не абы-які. Наменклатура рэспубліканскага, ну, ня менш, абласнога маштабу. Некаторых там я пазнаваў - з Гарадзенскага выканкама двое, з міністэрства сельскай гаспадаркі загадчык аддзела - грузны, укормлены мужчына, надта, аднак, порсткі і вясёлы для сваіх мусіць перадпенсійных гадоў. Але каб добрых знаёмых ці калег-журналістаў, дык там я ня бачыў нікога, таму пачуваўся крыху самотна, хадзіў рэгулярна ў сталоўку ды на некаторыя працэдуры, што былі мне прапісаны. На лячэбную гімнастыку, якая мне хутка апрыкла, бо карысьці з яе я не адчуваў ніякай. Але і перапыніць яе не хапала сьмеласьці, дактары звычайна папракалі: чаму кінуў? Асабліва калі была персьпектыва зноў з тым жа самым да іх зьвярнуцца.
Так я і хадзіў у той працэдурны кабінет на першым паверсе, дзе маладая, даволі сімпатычная сястрычка валявым чынам ставіла маё дыханьне, прымушаючы прысядаць, нагінацца, хэкаць і хакаць. Аднойчы я прыйшоў можа крыху раней, давялося пачакаць у калідоры. Каб не было сумна чакаць, чаго я не выносіў асабліва ў лякарнях, я прыхапіў з сабой пару газет. Якраз уранку прыязджала з Гародні жонка, прывезла прысмакаў і - некалькі газет за мінулы тыдзень. I сярод іх, канешне, - “Гродзенскую праўду”. Цікава было даведацца, што там адбывалася ў вобласьці за той час, як я тут хэкаў і хакаў.
Асаблівага, аднак, нічога не адбывалася - газета была ўсё тая ж, што год і дзесяць таму, нарада ў абкаме партыі, пастанова аблвыканкама наконт падрыхтоўкі да ўборкі... Аднак на чацьвертай старонцы быў зьмешчаны даволі вялікі матэрыял разваг і ўспамінаў нашага гарадзенскага пісьменьніка Аляксея Карпюка, якога я трохі ведаў. Не так, каб сябраваў, але пры сустрэчах на вуліцах мы віталіся. Тым больш, што, як я чуў, ён таксама некалі працаваў у абласным друку, здаецца, у той жа газеце. А пасьля яго выключалі з партыі, зьнімалі з работы. Цяпер - гэты яго матэрыял, даволі крытычны, як я зразумеў, прабегшы першыя абзацы.
У той момант у ціхім гэтым калідорным тупічку паявіўся і яшчэ адзін пацыент - немалады ўжо чалавек з тросткай, у трэніровачных з лампасамі штанах, але ў шэрым пінжаку, на борце якога стракацеў, як у нас казалі, іканастас; радоў восем ордэнскіх планак. Чыста паголены твар чалавека выглядаў, аднак, ня надта маладым, нават хваравітым, сівыя валасы на галаве здорава парадзелі і на лобе трымалася толькі некалькі рэдзенькіх пасмачак, закінутых назад. Але бровы! Бровы былі, мусіць, як у маладога -чорныя і густыя, нават навіслыя над можа калісь і грознымі, але цяпер ужо надта паблеклымі вачмі. Увогуле нічога асаблівага, нейкі адстаўны пенсіянер, мабыць, вайсковец, падумаў я, наўкось зірнуўшы на чалавека. Не павітаўшыся, той сеў побач у крэсла, трохі аддыхаўся і затым з увагай агледзеў мяне, зірнуў на газету.
- Гродзенскую газету чытаеце? - густым басам запытаў ён.
- “Гродзенскую праўду”, - сказаў я.
- Ну і што яна піша? - пасьля нядоўгай паўзы папытаўся чалавек.
- Старая газета. Колішні нарыс Аляксея Карпюка чытаю.
- Карпюка? - перапытаў чалавек з зацікаўленьнем. - I пра што ён?
- Ды во яшчэ не дачытаў, - сказаў я, ня надта хочучы цяпер з ім гаварыць. Тое, што пісаў Карпюк, сапраўды было цікава: гаворка ішла пра пасьляваенныя метады калектывізацыі на Гродзеншчыне. Як кажуць, тыя яшчэ метады.
Аднак тут якраз расчыніліся дзверы кабінету і маладзенькая сястрычка ў белым кіўнула - маўляў, заходзьце, Я ўстаў, складваючы газету. Ды мой сусед выпрастаў руку.
- Калі можна, пакуль вы там...
- Калі ласка, - сказаў я, аддаючы газету.
Можа хвілін дваццаць я там у каторы раз хэкаў і хакаў, а як выйшаў, прыйшла чарга майго адстаўніка, і ён нетаропка і акуратна склаў газету.
- Панятна, - сказаў толькі. - Прачытаў. Дзякуй.
I пайшоў у кабінет, а я выйшаў на волю.
Я сеў недалёка на лаўку і дачытаў нарыс. Увогуле нічога асаблівага - хто цяпер ня чуў і ня ведаў, як тады калектывізавалі заходнебеларускае сялянства. У цэнтральным друку, асабліва расейскім пра тыя часы пішуць і не такое, перабудова, здаецца, абудзіла памяць, а можа і сумленьне нават. Не ўсіх, вядома. Тыя, у каго гэтае сумленьне спала ў мінулыя гады, узялі, мабыць, за лепшае, каб яно спала і цяпер, так было зручней ва ўсіх адносінах. Але не ў Карпюка. Грамадскае сумленьне гэтага чалавека, як я разумеў, было надта ж чуйнае, і далікатнае. Можа нават балючае. Гэта, вядома, добра, нават выдатна для пісьменьніка ўсіх часоў, тым болей такіх, што перажывалі мы.
Некалькі наступных дзён я з гэтым чалавекам ня бачыўся. Праўда, аднойчы згледзеў яго ў сталоўцы, той сядзеў сьпіной да дзьвярэй, ужо канчаў абед, піў кампот. Я толькі прыйшоў, а як паабедаў, яго ў сталоўцы ўжо не было. Дзе, на якім паверсе ён жыў, таксама ня ведаў. Ды й наогул ён мяне мала цікавіў, - хіба тады, у калідоры, трохі зачапіў, і ўсё. Але праз тыдзень, ці, можа, дзён дзесяць, ён сам спыніў мяне на лесавой дарожцы, куды я выйшаў перад вячэрай прагуляцца. Мой знаёмец стаяў пасярод дарожкі і нешта пільна ўзіраўся ўгору ў вецьце хвой.
- Цікава, - сказаў ён, як я падышоў. - Цікава.
- А што цікава?
- Вунь бачыш?.. Вунь ля той высокай хвоі. Варона бурыць грачынае гняздо...
Бурыць ці не, здалёку цяжка было вызначыць, проста ў нейкім гнязьдзе з гальля мясьцілася варона, падобна нават на тое - падкладвала ці папраўляла галінкі. Так я і сказаў чалавеку.
- Не, бурыць, - цьвёрда зазначыў ён. - Птушка ў чужое гняздо ня сядзе. Толькі пабурыўшы.
Можа і так, я пярэчыць ня стаў. Чалавек, таксама ўжо згубіўшы цікавасьць да птушак, памалу пайшоў па дарожцы, яўна зьбіраючыся скласьці са мной кампанію.
- А вы чыталі пра кнігі таго Карпюка?
- Дзе?
- А ўсё там жа. У “Гродзенскай праўдзе”. Аказваецца, ветэраны ўсё ж далі яму прыкурыць.
- Ветэраны?
- Ну. Прыйдзем, дам вам пачытаць. Мне сьпецыяльна прыслалі. Па маёй просьбе, праўда. Як былому кадраваму супрацоўніку вобласьці.
- Во як! А дзе вы там супрацоўнічалі?
- У Камітэце дзяржаўнай бясьпекі, - ціха, з затоеным гонарам мовіў мой знаёмец. - Уся тая гісторыя з Карпюком - і ня толькі з ім, - прайшла ў мяне во дзе, - ткнуў ён сябе вялікім пальцам у грудзі і ўважліва паўзіраўся ў мяне.
- Во як! - толькі разгублена сказаў я.
- Во так. А ты ня сябра Карпюка?
- Не, - сказаў я ня надта рашуча, і ён, мабыць, заўважыў тую маю нерашучасьць. - Трохі знаёмы.
- Трохі знаёмы... Увогуле, я таксама, можна сказаць, трохі знаёмы. Выпіваць не даводзілася, сем’ямі не сябравалі...
Тое мяне заінтрыгавала, - па-першае, кадравы супрацоўнік органаў быў на той час фігураю амаль экзатычнай, дзе я такога і калі мог сустрэць? Хіба па выкліку ў камітэце. Але да гэтага, як кажуць, бог мілаваў, мяне туды ня клікалі. Зноў жа, адчуваў, штосьці яго падмывае распавесьці мне пра Аляксея, справа якога, падобна, пачала раскручвацца нанова. Але што ён мне можа паведаміць? Няўжо ён нешта сакрэтнае проста так, дзеля цікаўнасьці, можа даверыць малазнаёмаму, амаль выпадковаму чалавеку?
- Але ж вы, мабыць, ягоныя аповесьці чыталі? - сказаў я. Можа, з гэтага і трэба было пачынаць размову.
- Аповесьці я чытаў. Я іх ня толькі чытаў. Я іх амаль з алоўкам праштудзіраваў. Кожнае слова.
- Во як! - зноў вырвалася ў мяне.
Мы выходзілі з хвойнага лесу на адкрытае поле, у вочы ўдарыла перадвячэрняе сонца, і мой спадарожнік спыніўся.
- Сонца! Не люблю сонца. Ад яго ціск павышаецца...
- У вас гіпертанія?
- У мяне ня толькі гіпертанія, малады чалавек, - сказаў ён з непрыхаваным адчаем у голасе. - У мяне рак!
- Рак?
- А ты думаў... Хочаш запытаць, чаму не лячу? Лячыў, ды што толку. Цяпер ужо ўсё адно... Усё роўна, ад чаго загібацца... Так што...
Колькі часу ён памаўчаў, паволі ступаючы па асфальтавай дарожцы. Я памаўчаў таксама, бо ня ведаў, пра што казаць. Ці, можа, трэба было суцяшаць чалавека, ці ўгаворваць яго лячыцца. Але мне цікава было чуць пра Карпюка.
- Карпюк таксама штось занямог. Ляжаў у бальніцы.
- Карпюка чорт ня возьме. Здаровы, як бык! А што - ня п’е, ня курыць... Ну, можа трошкі з нервамі непарадак.
