- Прыроды, пагоды ня трэба баяцца. Я, знаеце, як рабіў аператыўнікам і намокнуў, і намёрзся. Усяго было. Асабліва ў барацьбе з бандытызмам... Прыходзілася адзін на адзін на лясной трапе. Хто раней стрэльне, той і пераможа. Цераз труп пераступіш і - далей. Во такая была наша служба.
- А вы адкуль родам?
- Ды я з дальніх краёў. Сібірак! - з гонарам мовіў Мікалай Іванавіч. Але як прыехаў у 44-м у Сапоцкін, так тут і застаўся. Уся чэкісцкая служба на Беларусі. Ну, ня лічачы, канешне, вучобы — школы, акадэміі... Да-а. Дык на чым я ўчора спыніўся?
- Пра Быкава нешта пачалі, - успомніўся...
- Пра Быкава, ага. Гэты Быкаў Вася таксама задаў нам клопату. Памятаю, я дзяжурыў быў па ўпраўленьню, раніцой дакладваюць: невядомы грамадзянін захапіў сакрэтную явачную кватэру. Ну вы разумееце, якая гэта была кватэра? Што за грамадзянін? Адкуль? Далажыў начальніку, той выклікаў начальніка аддзела - ніхто нічога ня ведае. Срочна снарадзілі афіцэра з наружкі, выклікалі ўпраўдома, міліцыю. I высьвятляецца... Дэмабілізаваны афіцэр, прыехаў аднекуль з Далёкага Усходу, без дазволу, уначы, уламіўся ў нашу кватэру - з жонкай і малым дзіцём, і не адчыняе на патрабаваньні міліцыі... Як жа так можна? Ды яшчэ афіцэр! Далажылі начальніку другі раз, той аж счырванеў: ён жа яшчэ раскрые нашу мясцовую сетку, туды ж, ня ведаючы, пойдуць сексоты, а ён усіх іх засьвеціць. Вы разумееце, што можа атрымацца?
Ад публікатара. Тут ужо па праву героя сумнай гісторыі хачу ўзяць слова і зрабіць некаторыя заўвагі. Унесьці паразуменьне. Так, гэта быў я, Васіль Быкаў, публікатар гэтай дзіўнаватай працы. У час першага хрушчоўскага скарачэньня войска ў ліку іншых 500.000 я быў зволены з кадраў і прыехаў у Гродно,, дзе некалі жыў пасьля вайны. Невялічкая аднапакаёўка тады дасталася жончынай сястры, маладой дзяўчыне- студэнтцы, якая, пакуль Быкаў мацаваў абарону далёкаўсходніх рубяжоў, натуральна, выйшла замуж, нарадзіла дачушку і жыла ў маленькай, прыстасаванай кватэры непадалёк ад рэстарана “Нёман”.
Вот туды і прыехаў Быкаў. У адным пакоі паставілі другі ложак, сёстры неяк мірыліся з агульнай кухняй. Гаспадар працаваў у сумежнай з Мікалаем Іванавічам сістэме. Праз нейкі нядоўгі час стала зразумела, што мне трэба некуды ісьці, дзесьці шукаць кватэру - кватэры ж ад гарадскіх улад не дачакаешся. Аднойчы мой гаспадар і кажа: чуў, вызвалілася кватэра блізка ад вуліцы Алега Кашавога, чалавека, які там жыў, перавялі на працу ў Воранава, ці што. Так што пакуль ня позна - займай! Што самавольна - ня дрэйф, цяпер усе так робяць. Толькі ўпрыся. Будуць выганяць - стой, як абаронца Брэсцкай крэпасьці.
Што ж, угаворваць мяне не было патрэбы, так я і зрабіў. Увечары перанёс чамаданы. Ламаць дзьверы не спатрэбілася, у прабой быў уторкнуты іржавы замок без ключа. Але засоў знутры быў добры, моцны засоў. I я ім засунуў дзьверы.
Праўда, бліжэй да поўначы пачалі стукаць. I ціха, нясьмела, і нахабна. Нехта нават падаваў голас, называў сябе. Я маўчаў, не адгукаўся. Але і ня спаў. I так да раніцы. Раніцай трошкі заснуў, але разбудзіў мяне такі стук, што і мёртвы прачнуўся б. Патрабавалі адчыніць - то была міліцыя. I я адчыніў. Праўда, уваліліся ў пакой не міліцыянеры, а двое ў драпавых паліто, з імі дамаўпраў, якога я ўжо ведаў, як заходзіў у домакіраўніцтва наконт кватэры. Яны запатрабавалі дакументы. Я падаў дакументы. Агледзеўшы іх, запатрабавалі выкідвацца. - “Куды?”
- “Это не наше дело. Квартира принадлежит горжилуправлению, она уже занята”. Нешта ня надта ў тое верылася - у горжылупраўленьне.
Пасьля прыходзілі і яшчэ - і ўдзень, і ўначы... Стукалі, пагражалі. Стала зразумела, што мне тут ня ўседзець. Тады я пачаў шукаць прыватнае жыльлё, і пад Новы год зьехаў на Падгорную - у цесны катушок старой дамоўкі. Там ужо ад мяне адчапіліся.
Мы спыніліся на мокрай асфальтаванай дарожцы ў сасоньніку, мой спадарожнік, здаецца, нанова гатовы быў перажываць той даўні канфлікт з Быкавым. I яго я разумеў: па тым часе ўлезьці ў гэтую іх сакрэтную сетку - то, мабыць, было злачынства, якое, калі неяк абышлося дэмабілізаванаму Быкаву, дык то было шчасьце. Я ўжо ведаў, як гэтыя ўмелі помсьціць. Але пра тое - хай іншым разам.
- І вось гэты Быкаў, перазімаваўшы, апынаецца, дзе думаеце? Зноў у той жа рэдакцыі, дзе працуе Карпюк. Мала нам было аднаго Карпюка, дык яшчэ і Быкаў. I, уяўляеце, таксама пачынае пісаць. Што-нішто паяўляецца ў абласной газеце, але і ў Менску таксама. Ну, мы тут ужо паставілі пытаньне: або той, або другі. Але не абодва разам. I праўда, Карпюк неўзабаве звольніўся. Во тады ён і апынуўся ў “Інтурысьце”. Адно за другое ня лепей. Але ўсё - партыйнае кіраўніцтва. Тады ж ужо органаў пазбавілі сілы - Хрушчоў гэны - усё стала вырашаць партыя. Мы сігналілі ў час, папярэджвалі. Ды там, ведаеце, дужа цяжкія былі на пад’ём людзі. Пакуль раіліся, узгаднялі з Менскам. А тут чорт ведае, што тварылася... Быкаў пачаў стругаць свае аповесьці пра вайну. Ну, увогуле пра вайну добра, патрыятызм, гераізм і так далей. Але і ў яго таксама падазроныя ноткі. Мы ўсё чыталі, аналізавалі, і - сігналілі куды трэба. Але ж падтрымкі нуль. А тыя тым часам ужо наладзілі сувязь з італьянцамі. Так, Карпюк там не драмаў. Карыстаючыся службовым становішчам, сваім кабінетам на вакзале (адвёў для інтурыста кабінет начальнік вакзала, уяўляеце), наладзіў там падазроныя сустрэчы. I во ўжо ў яго незаконна жыве адзін італьянскі разведчык - цэлых тры дні. Уяўляеце?.. I яны з Быкавым кормяць яго ў рэстаране.
Ад публікатара. Тут зноў трэба ўзяць слова публікатару, каб растлумачыць простыя рэчы. Задача Карпюка, як начальніка Гродзенскага агенства “Інтурыст”, была ўсё ж садзеяньне заходняму турызму, тым болей, што гродзенская станцыя тады (ды і цяпер) была прымежнай на ўчастку Ленінград - Варшава. I вось аднойчы пагранічнікі зьнялі з цягніка, у якім вярталася з Ленінграда група італьянскіх турыстаў, аднаго міланскага фельчара, у якога не аказалася пашпарта. Сказаў: згубіў. Што было рабіць начальніку турызму з турыстам, у якога ні дакументаў, ні грошай. Ён яго прывёў у свой кабінет і паведаміў у органы. Але тыя таксама ня ведалі, што рабіць. Мабыць, трэба было даць нейкі прытулак і — карміць. Але каму гэта хочацца? Ды мне трэба былі некаторыя італьянскія словы-фразы. Карпюк ведаў гэта. I ён мне аднойчы тэлефануе: прыходзь, пагаворым, - у мяне тут італьянец начуе. Ну я і прыйшоў. I мы спусьціліся з гэтым італьянцам у рэстаран, павячэралі, трохі выпілі. Ён з большага гутарыў па-расейску, і я ад яго дазнаўся шмат пра якія італьянскія выразы, якімі надзяліўмаю гераіню ў “Баладзе”. Дні праз тры дакументы італьянца знайшліся - іх у яго, канешне ж, укралі ў горадзе на Няве, а пасьля выкінулі на Неўскім, і ён зьехаў з Гродна. Але я яго не праводзіў - праводзіў Карпюк. Тая гісторыя, аднак, мела яшчэ свой працяг.
- Мы, канешне, трымалі ўсё пад кантролем. Усе іх ня дужа прыстойныя - скажам так - размовы. Увогуле, тых размоў сабралася ў Карпюка нямала, хаця ён, хітрая бесьція, стараўся ў сьценах асабліва не балбатаць, не раскрывацца. Як што з тым жа Быкавым ці з кім іншым такога ж кшталту, дык ён - выйдзем, пагаворым.
- Мабыць жа, меў на тое падставу, - не ўтрымаўся я.
- Канешне, меў. У тым і справа. Але чэсны чалавек з чэснымі размовамі ня будзе таіцца, аглядвацца. Іншая справа, калі разгаворчыкі яшчэ тыя. Ну, але ў нас гэтая справа была адладжана - за вуглом мы таксама ўмелі слухаць, хоць тое і было болей складана. Дык вось, я сказаў, мы сігналілі. Пасьля першых аповесьцяў Быкава нават пачалі настойваць. Ну, ня тое, канешне, каб яго зарыштаваць - у той час арышты былі непапулярныя. Але каб хоць адлупцаваць як мае быць у друку. Не даць яму набыць антысавецкі капітал, з якім ён у Еўропе - герой. Праўда, тады яму толькі адзін “ЛіМ” добра ўлупіў - доказна, абгрунтавана, з бальшавіцкіх пазіцыяў.
- А, памятаю, - сказаў я. - Чытаў. Здаецца, артыкул называўся “Героі ці ахвяры лёсу”.
- Во-во. Здаецца, так.
- Дык гэта з вашай ініцыятывы? - не ўтрымаўся я, і Мікалай Іванавіч аж прыпыніўся.
- Не пытайся, малады чалавек болей, чым я кажу. Зразумела?
- Зразумела.
- Ну, во. Я і без таго вам у рот кладу. А вам трэба, каб яшчэ і разжоўваў?
- Не, канешне...
Падобна, ён аж зазлаваў, ці, можа, зрабіў такі выгляд. Мяне ён называў то на ты, то на вы - як калі. Я ж стараўся абыходзіцца з ім як мага болей ветліва. Мне было дужа цікава ўсё, што ён расказваў. Тым болей, што пра некаторыя справы ў Гародні я ўжо чуў, але болей з размоў, чутак, з друку. А гэты - сьведчыць з самых глыбіняў. Яшчэ тых глыбіняў-сутарэньняў.
- Дык вось, я сказаў - пачатак быў добры. Звычайна было так, калі на пачатку творчасьці маладому даць добры ўрок, дык яго выйдзе неблагі пісьменьнік. Так і рабілі, вопыт у гэтым сэнсе у нас быў багаты. А што - вазьміце С., Ч., П. Мы іх добра направілі ў самы патрэбны час, і - вось вынік. Выдатныя празаікі ва ўсіх адносінах: ідэйныя, партыйныя, народныя. А з Быкавым дапусьцілі прамашку. Я ўжо не кажу пра Карпюка...
