Ну, ды хай сабе той чын хмарыцца i выціскае з сябе шэдэўры. А мы згадаем яшчэ літоўскія хутары, якіх непадалёк ад Гародні яшчэ ладна засталося. З нашага боку хутароў мала. A ў Летуве ёсць. Акраса краю. Мара ўсіх антыўрбаністаў. I нават рэальны прытулак для прыхільнікаў НТР. I вольных людзей. Але хто з нас вольны? Ці мы самі выбіраем свае крыжы i ланцугі? Ці яны нас?
Бывай.
A.C.”.
i душэўных рэакцый, i вось, думаю, раззлаваўшыся, неадноечны крычала нешта накшталт: „Пракляты пшэк!” Нешта падобнае, мусіць, было з Апалінэрам i той, якой прысвяціў ён сваё „Sorry”. Гэтыя кажанеўскія, кастравіцкія [сапраўдныя прозвішчы Дж. Конрада i Апалінэра] — не цацы, адным словам. Майго дзеда, Міхаіла Ігнатавіча Кузьміцкага, па маці, таксама, памятаю, за натуру не хваліла бабка Хрысця, але дзед быў, на мае сённяшняе разуменне, не ябы-які чалавек — дай Бог мне б ад яго трохі. <...>
Але нешта, даражэнькая, я не ў тыя аглоблі падахвоціўся запрэгчыся i стаць. Ды яшчэ ўздыхнуў i закусіў цуглі. Даруй. Але амаль разгаварыўся, толькі не вершыкам. Вершыкі, ведаеш, апошнім часам нешта не пішуцца, душэўна аслабнуў, саслабеў, а на прозу — часу няма. Рэцэнзіі на мне нейкія вісяць, ніяк падступіцца не магу. А трэ было б, дзеля хрумсткіх паперак: калі вырвуся калі-небудзь адсюль, уцяку куды-небудзь на хутар, да літоўцаў. Колю Старшынава адшукаю ці каго яшчэ, — няхай раяць, ях схавацца. (Старшынаў некалі жыў на нейкім хутары ў Літве, ажаніўшыся ці прыжаніўшыся там, — i некалі мяне падбіваў прыехаць. Даўно гэта, праўда, было. Я i Старшынава таго пасля таго, можа, адзін раз i бачыў. Наогул, адасобіўся я ад усяго. Але ж „шапачны” стрыкулізм твайго любімага St. цяпер не даспадобы, — не па мне. Хоць St. i хітры — не давяраецца „сябрам” i душэўна не прыляпляецца да ix — мае рацыю, га? Толькі гэта таксама не выхад.)
Ну, мусіць, пара закругляцца — пакаціўся я, як таварняк з сартыровачнай горкі.
А ты мне пішы, як i што хочаш. Калі-некалі лірыкі якой падпусці, па галоўцы пагладзь. Я ўжо супакоіўся трохі, не кідаюся ўжо, пальчык не адкушу.
P.S. А на літоўскія хутары з'ездзіць трэба будзе калі. Вось толькі дабрацца да Гародні — таксама даўно там не быў, але Ласасянку ўспамінаю калі-некалі. Ад Гародні да тых хутароў блізка, завітваў некалі”.
На канверце дата — 19.IV.82 г., у лісце не прастаўлена. Увогуле Стральцоў акуратна датаваў свае лісты. Можа, гэтая думка — „адасобіўся я ад усяго”, можа, яшчэ нешта адвяло ўвагу, магчыма, вось тыя літоўскія хутары — марыў ён пра хату, пра свойскае жытло, так бы мовіць, „на пленэры”. Пра хутар, пра хату дзе на ўскрайку вёскі — адасобленую, негаманкую. Не пра дачу — менавіта хату. Мара ягоная так i не збылася. Хаця нават у апошнія ўжо месяцы жыцця, калі з'явіліся нейкія грошы, i пасля аперацыі ў Бараўлянах пачынала цепліцца надзея, ён выпраўляў сваю сярэднюю дачку Вераніку (малодшую дачку ад першага шлюбу) паглядзець які пляц з будынінай.
Пра гэта многа будзе весціся гаворкі ў нашых лістах: напаўжартаўлівай, з узаемным пакепліваннем. Мне таксама мроілася хата дзенебудзь у лесе, на адзіноце. I таксама мроя гэтая застанецца мрояй. I ўвесь маёмасны набытак — кааператыўная кватэра i некалькі „дачаў”: лапікі зямлі на могілках маці, бацькі, маёй хроснай пані Магды... I яшчэ, i ячшэ... Для мяне самой гэты лапік у пазажыццёвым існаванні — ужо мара. Дай, Божа, каб не крэматорый...
А вось яшчэ ліст-сведчанне: чаму не з'явілася там, у Мазыры, проза Стральцова. Болдзінская восень не выпадала. Прытулак яго высылкі не быў маёнткам, не быў „приютом спокойствия, трудов и вдохновенья”. Ці было іншае выйсце з той пасткі лёсу, у я кую ён трапіў, я не ведаю. Відавочна, не ведала яго i другая яго жонка, Алена Дзмітраўна. Здаецца, яна прыязджала да Стральцова ў Мазыр... I наперад таго, мабыць, прыняла на сябе шмат пакут i страт i болю. І ахвяр. Ці разумела яна Стральцова? Не ведаю. І ці легка было яго зразумець? I ці дадзена гэта было ўвогуле некаму? Але— так ці інакш: Стральцоў бытаваў у Мазыры, у атачэнні, не самым, мякка кажучы, спрыяльным для візітаў высокай Музы.
„На адзіноце з сабой i табой мне выпадае заставацца толькі ўвечары, пасля 8 гадзін (да 10) — увесь мой вольны час, бо другога, нажаль, не маю. Іншым разам не без зайздрасці ўспамінаю свае першыя месяцы ў санчасці: хоць i людна, i цесна было, i настрой амаль хаўтурны, але, перамагаючы сябе, пісалася ўсё ж, бо меў нейкі час, а можа, галоўнае — злосць. А ты заўважала, што ў кепскім настроі, бывае, працуецца добра, варта толькі перасіліць сябе. Скруха — страшэнны цяжар, але „так тяжкий млат” i г.д.
A раніца... Харошы час, каб услухоўвацца ў прадчуванні i паціху, ненатужна давярацца ім i па ix настройвацца. Бываюць, сапраўды, такія хвіліны сцярожкай амаль упэўненасці ў непазбежнасці нейкага бадай што дзіва, неспадзяванкі, узнагароды — нешта падобнае да таго, што прымушае Грын адчуць і перажыць Асоль перад з'яўленнем Грэя. Грын — няроўны пісьменнік (я кажу пра невытрыманасць стылю), але гэтыя мечты, обморочные до яви, па-харошаму здзіўляюць празарлівасцю натхнення, на шчасце дзейснага ў слове. Л гэта цяжка. Асабліва там, дзе маеш справу з адчуваннямі. Гэта ёсць у гамсунаўскіх „Вікторыі” i „Пане” — вельмі музыкальных рэчах. Падобная аркестроўка прозы не павіна, праўда, пасля Тургенева, скажам, ягонай „Поездки в Полесье”. Перачытай як-небудзь — цуд! Умеў стары! Цяперашнія ўжо, мусіць, так не ўмеюць, хоць у Вітава ў „Армянскім дзённіку” ёсць нешта падобнае на тонкасці i водару: памятаеш там „армянскі дворык”? Хораша.
Я пішу тут без усялякай літараіуразнаўчай навукі, эклектычна, з густаўшчынкай: проста я кажу пра ўмельства падпусціць у реалізм „смугі”, не забіваючы контур, кантраст i лейтматыў. Вядома, бацькам усяго гэтага трэба лічыць Тургенева, лінія якога даўно ўжо ідзе поруч з лініяй Буніна, жарсткаватай i няўмольнай, як лінія скрыпічнага грыфа. Але, мусіць, хопіць літаратуры. Ці не? Пакінем мо на другі раз. Ці пераключымся на літаратурны быт.
Мне тут нешта піша А. пра маю кніжку, якая лічыцца за Барадуліным. Дазнаўся, думаю, ад D. Прапаноўвае перадрукаваць. Прыслаў мне ,,Ядл[оўцавы] куст”, „Цень ад вясла” — гэта ўжо зажым. Каб расставіць гады напісання. Я хацеў усё гэта, як ты ведаеш, даверыць табе, але, можа, перадай частку клопатаў: i табе будзе лягчэй, i А., думаю, здаволіцца, бо, здагадваюся, нечага хоча ад мяне, нейкай літаратурнай помачы — „хітрая Мяндоза”!
Я не хацеў цябе турбаваць гэтым, ведаючы, што табе зараз не да таго, але калі ачуняла трохі, вазьміся кіраваць А. (во каб Барадуліным!)— можа, кніжку i агораем i паставім таго ж F. перад фактам. <... >
Наконт машыністак (платы) не бянтэжцеся: грошы я тут на машыністку зарабіў, a вершамі зараблю таксама. Адразу ж машыністцы (вам) прышлю. Вы толькі рабіце.
Фу! Пераскочыў гэнае гіблае месца — ну яго! Пісьмо сапсаваў. Ты ўжо даруй...
...Ну, добрай раніцы! Заканчваю пісьмо пры сонейку, пры чырыканні вераб'ёў. Нехта крычыць з вуліцы, што радыё абяцала Менску несусветнае надвор'е — аж да 16° цяпла! Во дзе шоргат на „Брадвей”! [Так у гады нашага юнацтва напаўжартам называлі сённяшні Скарынавы праспект — ягоныя мэтры ад Галоўпаштамта да скверу тэатра Янкі Купалы]. Во дзе віраванне i спакусы! Але нічога — маўчу. У нас недзе свая „першпектива” — уся ў лінейках-палках i надта сур'ёзных шчытах з не менш сур'ёзнымі заклікамі i папярэджаннямі, сентэнцыямі. Тут Бальзак (!), напрыклад, ca шчыта вяшчае так: „Товарищ, помни, что один нерадивый заставляет о себе говорить больше, чем семеро примерных”. Як табе гэта падабаецца, гэты таварыш Бальзак? Я прывык. Я ведаю цяпер, напр[ыклад], што думаў Сервантэс (Дон-Кіхот?) наконт ветлівасці, Аміэль наконт марнатраўства, Даламбер (?) наконт выпіўкі. Во! Шмат чаго ведаю: калі-небудзь падзялюся пры нагодзе. Такім багаццем не падзяліцца грэх.
Усё, усё. Бывай здаровенькая, выстаўляйся на сонейка. Успамінай калі-некалі мяне.
Міхась.
27-28.IV.82”.
О, не — гэта не Міхайлаўскае, не Эрменанвіль, не Наан, не Спаскае-Лутавінава. Мазырская „фартэцыя”. А магчыма, каб лёс даў жыццё Стральцову, мы атрымалі б нешта накшталт „Нататкаў з падполля”. Не „Архіпелаг ГУЛАГ’ ці „У кругу першым”. Але там была свая трагедыя. Свой побыт. Свае самаўсведамленні, пра якія можна толькі здагадвацца па лістах Міхася Стральцова. „Успамінай калі-некалі мяне”. Яму трэба было ведаць — яго памятаюць. Яму была край патрэбная ягоная кніжка вершаў. Пацверджанне таго, што ён не выкрэслены з літаратуры, з жыцця. Ён у кожным лісце піша пра грошы машыністкам — каб крый Божа не падумалі, што ён жабрак, што ён спадзяецца на нечую міласць. I нават такое, што магло б мне добра палесціць: „Зноў кажу: ты ўладальніца ўсіх маіх опусаў i воль”, — адношу больш да яго крыўды на тых, на каго ён спадзяваўся. „... што яму да тых, у каго не куецца, а плешчацца?” — з горыччу згадваў Стральцоў пра аднаго з літаратараў, дапамога якога недзе крышачку затрымлівалася.
Тым часам з'явіўся ліст, у якім Міхась відавочна скіроўваў эпісталярны сюжэт у ірэальнае рэчышча, з відавочным іранічна-здзеклівым запрашэннем падтрымліваць фабульную нітку. Закруціць яе ў якія карункі ці ў больш шчыльную матэрыю. А самае, можа, галоўнае тут — Стральцоў i Дастаеўскі.
