У ліпені Міхась лёг у анкалагічную клініку ў Бараўлянах. Ездзіла да яго — ён ужо мала што еў; везла арбуз, чарніцы, чарэшню. Нейкім разам мы сышліся ў яго выпадкова: Карлас Шэрман, Анатоль Сідарэвіч i я. Карлас Шэрман зрабіў слайды i пазней аддаў ix Сідарэвічу, у часопіс „Крыніца”, там, дзе мы ўдваіх з Міхасём Стральцовым, — падараваў мне. Дзе Сідарэвічавы — не ведаю, адзін давала „Крыніца”, мой раптоўна знік пасля таго, як я паказвала яго навагоднім вечарам разам з маімі італьянскімі слайдамі. Я перавярнула дагары нагамі ўвесь дом — няма, хоць плач. Няма.
Перад аперацыяй я ўвечары прыходзіла да Міхася Лявонцьевіча, ён пагладзіў кветкі, паглядзеў на чарэшню... Быў супакоены, лагодны. Спадзяваўся на дактароў. Папрасіў, каб Алена Дзмітраўна — яна была ў яго — праводзіла мяне. Мы абедзве супакойвалі Міхася, спасылаючыся на ўсе шчаслівыя выпадкі.
17 ліпеня Міхасю Стральцову зрабілі аперацыю. I з рэанімацыйнага адзялення ён ужо не выйшаў... 6 жніўня, калі яму стала лепш, прыехалі да яго ўсе: ужо згаданыя. У апошнія дні прыходзіў да яго Дранько-Майсюк.
Усё лета я тэлефанавала Вераніцы, Рыгору Барадуліну, Карласу Шэрману. Яны — мне. Ніхто не ад'язджаў далёка ад Менска.
Вестка пра смерць Міхася Стральцова заспела мяне на Іслачы — той Іслачы, пра якую пісаў Міхась Лявонцьевіч. У Дом творчасці (ён толькі адчыніўся) Стральцоў так i не паспеў прыехаць. Я ж апынулася там з прычыны рамонту: у маёй хаце яго распачалі яшчэ ў траўні, калі Стральцоў быў, здавалася, здаровы — ўзяла адпачынак, Так i ездзіла адтуль на працу. Трэба было весці аддзел. За абодвух.
Пасля таго як усе мы, яго сябры, праводзілі Міхася Стральцова ў апошні яго шлях, лёсу было заўгодна кінуць мяне паводле лепшых традыцый усадебной культуры (ўжо згадвалася — Міхась любіў яе) — за мяжу. У Італію. Можа, дзеля таго, каб там, дзе на кожным камяні — адзнака тысячагоддзяў, згадаць аб ratio vivendy. Зірнуць на свет sub specie aeterni. А можа, каб проста парадавацца жыццю. I за яго таксама... За Стральцова... „Небо Італии, небо Торквата. Прах поэтический древнего Рима...” Баратынскі...
Каго працытаваў бы тут Стральцоў? Што „загадаў” бы паглядзець?
Працытаваў... Загадаў... Непапраўны прошлы час... Мінулы...
„I ўспомніць душа святло...”
Загадка Стральцова... Ён панёс яе з сабой. Пакінуўшы нам класічныя ўзоры майстэрства. Многа ці мала? Як вымераць радкамі высокае мастацтва?
Ён быў супраць слотнай няўклюдзіцы слоў. Супраць цягамотных, раскілзаных сюжэтаў, супраць бясконцых аповедаў пра некага, пра нешта, дзеля нечага... Ён спавядаў лірычна-філасофскі водгук на жыццё, на такое перажыванне светапарадку, што мела б на ўвазе i надзейнасць класічных арсеналаў, векавых канонаў — i пазалагічна-мантажныя выяўленні ўражанняў i падзей: не разумовае бязладдзе, але ўменне знайсці новыя пошукава-некананічныя ўстаноўкі.
Я зноў перачытваю невялічкае эсэ, шэсць слупкоў тэксту, непрэстыжны падпольчык літгазетаўскай (маскоўскай) паласы (гэтая газета, дарэчы, ніколі не адшкадавала цэлай паласы ні Івану Мележу, ні Янку Брылю, ні Максіму Танку, ні нават Янку Купалу ці Максіму Багдановічу). Сціплы такі на выгляд артыкульчык. Аднак i цяпер, праз некалькі год, калі столькі пісалася i друкавалася — забойнага, сенсацыйнага, разумнага — радкі Стральцова выдаюць спакойнай прадуманасцю, глыбінёю думкі, дыстынктоўнасцю стылю.
„Я не пастрашуся прамовіць, што мяне цікавіць пытанне мастацтва самога па сабе” (там, на расейскай мове, гэта гучала так: „Я не побоюсь сказать, что меня интересует вопрос достоинства искусства как такового”). Міхась Стральцоў ніколі не баяўся гэта сцвярджаць — словам прозы, словам крытыка. Ці былі ў яго магчымасці, моц на спраўджванне? Мне здаецца, былі. У спрыяльных умовах. Моцартавы склад таленту ўвесь час цярпеў ад усмешкі скептыка-аналітыка, які сядзеў у Стральцове, i перапыняў занатоўванне імгненнага. Цярпеў ад крыўдлівых усмешак нядобразычліўцаў. Ад кпінаў лёсу. Ад прадонняў у самасвядомасці. Сам ён у згаданым артыкуле пазначыў так: „Я... быў заняты, І нават досыць сур'ёзна, годным уладкаваннем уласнай асобы i свайго ўнутраннага свету...”
Міхась Стральцоў (пра гэта сведчаць i яго лісты) не быў з тых, хто ўмее старанна i абавязкова кожнага дня гнаць свае радкі. А настрой, той палётны, натхнёны, ён легка парушаўся... Памятаеце? „Аповесцейку сваю я колькі разоў губіў тым, што, загарэўшыся ёю, ужо як бы адчуўшы цалкам, не садзіўся ў час за стол — i перагараў. Вось яшчэ чаму самадысцыпліна ў працы ўсё ж вялікая рэч”.
Чаму не садзіўся за стол? Хто вінаваты? Ці толькі абставіны? Ці ўсё ж — ён сам? Ці тыя сацыяльныя прычыны? Абставіны трагічнага лёсу беларусаў? Памятаю, як нейкім выпадкам, яшчэ да Мазыра, асцярожненька „агітавала” яго пісаць. Ён скрушна давёў: „А каму гэта патрэбна?”
Міхась Стральцоў — пісьменнік элітарны. I — беларускі пісьменнік. То дзе ж ён — быў ці ёсць — ягоны чытач? Дзе тыя беларусы, што разумеюць „філасофію ўсясветнай выпадковасці быцця” (А.Роб-Грые), што ўмеюць спасцігнуць тыя абліччы існага, што ўмеў стварыць Міхась Стральцоў? Ix так мала. I было, i ёсць. I таму так выйгравалі ў „масавасці”, „папулярнасці”, „знакамітасці” тыя, хто займаўся простым паўтарэннем, пералічэннем розных карцін рэчаіснасці, канкрэтных, на ўзроўні будзённага ўсведамлення. Ці быў ён абыякавы да гэтага? Ён не быў зайздроснікам. Ведаў цану таннай славы. Крыўда, па-мойму, была. Нават больш — пакута. Ён не быў у суладдзі са светам. А свет — з ім. Аднак ён жыў адчуваннем гармоніі. Меў тое, дадзенае выбраннікам, сузіранне, што „ахоплівае субстанцыю рэчы ва ўсёй яе цэласнасці, меў магчымасць вытусаць сэрца альбо душу рэчы з усяго, што засцяняе сутнасць” (Гегель).
Што было б, калі б ён быў жывы?
Наўрад ці сёння падаўся б у члены якой партыі, наўрад ці займаў бы трыбуны, наўрад рабіў бы нататкі „на злобу дня”. Ён быў філосафам, сузіральнікам, мысленнікам. Ніколі не лавіў за крыла момант.
Што б ён рабіў? Цяжка згадаць...
Проза, вершы, крытычная проза... Эпісталярная проза. На ўсім пячатка майстра.
Многае не спраўдзілася. Але — „душа сбылась”.
Бэзавы попел... Згадваю „матыў лірычны, адмысловы”, i „красу арабінак”, i лес „у асеннім агні”. I сыплецца, спадае бэзавы попел успамінаў...
I ўспамінае душа святло...
Іслач.
Жнівень 1990 г.
Верасень 1992 г.
