Сяргеева я памятаю ўжо старым. Ён ствараў нейкае круглае ўражанне: невысокага росту, поўны, упэўнены ў сабе, — я б сёння сказаў, “хрушчовападобны”. Але гэта — пачатак сямідзясятых гадоў. А калі мама казала пра іх агульную фабрычную маладосць, вочы ў яе загараліся. Верагодна, гэтак жа гарэлі яны і ў самога Сяргеева.
Сяргееў не меў вышэйшай адукацыі, і гэта давала шанец усім, хто таксама яе не паспеў атрымаць. Мама адукаваных людзей паважала і шанавала. Але самой ёй дыплом і запаветны “ромб” на лацкане атрымаць не давялося, таму ў маёй “корачцы” яна бачыла як бы маральнае кампенсаванне за ўсе ўласныя няспраўджаныя надзеі. Але сама яна была маладая, разумная, энергічная, і фабрычную кар'еру пачала рабіць імкліва. Пра гэта ўскосна сведчыць і той факт, што ў 1949 годзе яна атрымала рэкамендацыю ў партыю.
Далей у маёй памяці зноў узнікаюць нейкія ўрыўкі яе аповедаў. Адбыўшы кандыдацкі стаж, мама нібыта дайшла да бюро гаркама партыі. Там яе развярнулі з пытаннем, сакраментальным і застрашальным адначасова:
— А чаму, калі вас вывозілі ў Нямеччыну, вы засталіся жывой, калі ўсе сумленныя людзі загінулі?
Ну і што адказваць на такое пытанне?
Адтуль, з тых жа часоў усплываюць і два “камсамольскія” прозвішчы, якія маму падчас усёй гэтай гісторыі “выратавалі”. Гэта Адам Магільніцкі, будучы генпракурор БССР, чыю кар'еру ганебна абарве “віцебская справа”, і Аляксандр Аксёнаў, будучы прэм'ер машэраўскай Беларусі - абодва памерлыя ўжо - хоць з абодвума я паспеў пазнаёміцца праз шмат гадоў. Пра Аксёнава мама згадвала заўсёды са шчырай пяшчотай: ён быў сакратаром Г арадзенскага абкама ЛКСМБ у тыя часы. І калі, ужо як кіраўнік урада, ён прыехаў на “тытунёўку” і заўважыў двух маладых яшчэ і эфектных жанчынаў, што стаялі ў натоўпе фабрычнай наменклатуры, сказаў Сяргееву:
— Это же мои комсомолочки!
І абедзвюх запрасіў да дырэктара на чаяванне.
Потым, у мінскім ужо жыцці сваім, я нагадаў Аксёнаву гэтую гісторыю. Аляксандр Нічыпаравіч нават успыхнуў ад радасці:
— А мама Ваша — беленькая или чёрненькая?
Ён і сам усё памятаў. Мама была бялявенькай. Чарнявенькай, чарнавалосай ліскай, была яе сяброўка цётка Вера, Вера Савельеўна Кардабнёва. Яны абедзве стаялі тады ў натоўпе, які сустракаў старшыню Савета Міністраў.
Але гэта таксама было ўжо значна пазней - ці не ў 1978 годзе, калі Г арадзенскую вобласць узнагародзілі ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга - як і маму, з нагоды юбілею Гародні. А тады, у 1949 годзе, ні Аксёнаў, ні, тым больш, мая мама, не маглі нават спадзявацца на станоўчы вынік той гісторыі. Тым больш, што ёю заняліся доблесныя “шчыт і меч пралетарскай дыктатуры”: маму штомесяц выклікалі ў “органы” і задавалі ўсё тое ж сакраментальнае і застрашальнае пытанне:
— А чаму вы засталіся жывая?
Сапраўды. Чаму? І чаму не спрабуеце звесці рахункі з жыццём проста ў кабінеце з грозным партрэтам “жалезнага Фелікса” на сцяне? Хоць трэба было б, трэба, раз ужо адзін хрэн, інакш, чым уласнай крывёй, грэх жыцця па-за рашэннем партыі і ўраду - не загладзіць...
Потым, ужо ў гарбачоўскую эпоху, калі пачалі даваць ільготы малалетнім вязням фашысцкіх канцлагераў, і лекі станавіліся ўсё даражэй, а пенсія - усё нікчэмней, маме спатрэбілася атрымаць даведку з кДБ: так, вывозілі. Яна адбівалася ад гэтай думкі з зацятасцю. Відавочна, яны заслугоўвалі лепшага абыходжання. Але я ўгаварыў яе. Яна пагадзілася паехаць на вуліцу Тэльмана. Але калі я, ведаючы стан яе здароўя, прапанаваў ехаць разам, запратэставала:
— Не! Цябе пасадзяць.
Ішоў 1990 год. Я быў членам ЦК ЛКСМБ і лаўрэатам прэміі абласнога камсамола, дэлегатам XVIII з'езда УЛКСМ, выпускаў як настаўнік рускай мовы і літаратуры дваіх сыноў старшыні гарвыканкама Сямёна Домаша - Сашу і Дзіму. А ўжо калі ўлічыць культываванае нахабства і знаёмства з гаспадаром вобласці, першым сакратаром абкама кампартыі Ўладзімірам Сямёнавым...
— Не! Цябе пасадзяць.
— Хто?! І - за што?!
Мама нічога не стала мне тлумачыць. У ёй жыў страх, спароджаны мінулай эпохай. Але сфармуляваць гэта ёй было цяжка. Таму яна моўчкі апранулася, выйшла на вуліцу і пайшла ў напрамку аўтобуснага прыпынку.
Яна не вярнулася і праз дзве гадзіны.
Гародня - невялікі, кампактны горад. Паўгадзіны - ад вуліцы Міра да вуліцы Тэльмана. Паўгадзіны там. Ну, яшчэ паўгадзіны на пераходы, і гэтулькі ж - назад.
Я пачаў хвалявацца.
Праз гадзіну да пад'езда нашай “хрушчоўкі” пад'ехала “Волга”. Ветлівы малады чалавек, крыху старэйшы за мяне, вывеў з машыны маму і дапамог ёй падняцца на трэці паверх. Ад мамы пахла валакардзінам: калі яна піла свае 26 кропляў, рука задрыжала, і кроплі праліліся ёй на кофтачку.
Яна ўвайшла ў кватэру, легла на канапу. У 1997 годзе яна памрэ на гэтай жа, абабітай чырвонай матэрыяй канапе, якая пераехала з ёй з Г ародні ў Мінск. Яна і тады ляжала на ёй моўчкі, без руху, з заплюшчанымі вачамі - як мёртвая. І толькі праз паўгадзіны, усё гэтак жа, не расплюшчваючы вачэй, сказала:
— Дзякуй Гарбачову.
Потым, ачуняўшы канчаткова, распавяла. Яна прайшла ў будынак КДБ, папрасіла растлумачыць, дзе можна атрымаць даведку. Ёй назвалі нумар пакоя. І, увайшоўшы ў пакой і кінуўшы погляд на сцяну, яна пазнала партрэт Дзяржынскага - той, што вісеў на іншай сцяне ў іншым кабінеце, з 1949 па 1956 год, калі яе выклікалі штомесяц і задавалі адно і тое ж пытанне. І нават мэбля была расстаўлена гэтак жа - іншая мэбля, але - гэтак жа.
І ёй стала блага.
Яна была гіпертанічкай. Першы крыз, што застаўся ў маёй памяці, — крыз 1972 года, калі мне, хлапчуку, які тэлефанаваў у “хуткую”, не паверылі, і мне давялося будзіць нашага суседа, дзядзьку Бору Мірановіча, кавалера ордэна Леніна, каб ён сваім гучным матам прымусіў “хуткую” ўсё-ткі прыехаць. Гэта было страшнае відовішча: мама ляжала белая, і я адчуваў набліжэнне смерці.
Так было і гэтым разам. Але побач апынуліся людзі, якія спалохаліся яшчэ больш. Выклікалі лекара, які адпаіў маму валакардзінам. Узялі ў яе, калі яна ачуняла, заяву, з якой было зразумела, якая менавіта даведка ёй патрэбна. Адзін з тых, хто прыводзіў яе ў сябе, пацікавіўся:
— А кім Вам даводзіцца Аляксандр Іосіфавіч? - І, убачыўшы, як яна зноў пачынае бляднець - цяпер ужо ад страху за мяне - паспяшаўся супакоіць: - Ён вучыць майго малодшага брата.
Я дагэтуль не ведаю, хто менавіта гэта быў.
Маму прывялі ў прытомнасць, пасадзілі ў нейкую службовую машыну і прывезлі дахаты. Напрыканцы сказалі, калі будзе гатовая даведка.
— Дзякуй Г арбачову.
Гэтыя яе словы на адрас чалавека, якога яна не любіла і звала балабонам, былі словамі падзякі таму, хто пазбавіў яе ад страху - у той момант, калі ёй налілі 26 кропляў валакардына ў будынку гарадзенскага УКГБ.
Страх - страх за мяне - вярнуўся да яе ўвосень 1996 года.
Гэтак жа сама страх абрынецца на маю цешчу ў студзені 2011 года - калі яна зразумее, што мяне арыштавалі больш, чым на сакраментальныя пятнаццаць сутак.
Мама любіла мяне. Г эта была вельмі цвярозая любоў. Калі ў красавіку 1997 года ішлі памінкі па маме, і мая стрыечная сястра, дачка цёткі Галі, Лорка, сказала пра слепату матчынай любові, ёй запярэчыў мой навуковы кіраўнік, дацэнт Гарадзенскага ўніверсітэта Ігар Вячаслававіч Ягораў:
— Няпраўда! Любоў Валянціны Іосіфаўны не была сляпая: яна ведала ўсе Сашавы недахопы.
Так яно і было. Але і любіла мяне яна самааддана.
Мне дазвалялася многае. Мама ніколі, напрыклад, не адмаўляла мне ў просьбах. Але я ведаў, што трэба прасіць. І прасіў - кнігі.
Калі мне споўнілася шэсць гадоў, яна прывяла мяне ў маленькую кнігарню на вуліцы Гарнавых, над Старым мостам. Вуліца вяла ад бабцінай хаты да “тытунёўкі”, шлях быў, так бы мовіць, сямейны. У кнігарні, якая складалася з двух маленькіх гандлёвых пакояў і зусім ужо мікраскапічнай бакоўкі, гаспадарылі дзве прадавачкі - Алена Мікалаеўна і Ганна Міхайлаўна, цёмнавалосая і рудая. Мама прывяла туды, паказала ім мяне, дазволіла мне самому выбраць сабе кнігу. І сказала:
— Калі Саша будзе прасіць пакідаць кнігі да вечара - пакідайце. Да трох рублёў.
Гэта быў мой ліміт у шасцігадовым узросце. Тры рублі ў тыдзень на кнігі. Амаль бутэлька гарэлкі.
Я ішоў з хаты - тады мы жылі ў “тытунёвым” доме па адрасе: вуліца Міра, дом 3, — і абавязкова заходзіў у “сваю” кнігарню. Алена Мікалаеўна і Г анна Міхайлаўна паказвалі мне навінкі. Я быў самым маладым пакупніком, верагодна, за ўсю гісторыю крамы. Я адкладаў кнігу і бег да мамы на працу, на “тытунёўку”. З цэха выходзіла адна з маміных сябровак-каляжанак: цёця Зіна Коўрах, цёця Ліда Бутрымовіч - і мяне вялі ў цэх.
Мама працавала майстрам папяроснага цэху. Цэх быў на добрым рахунку, таму Павел Пятровіч унёс маму ў кадравы рэзерв. Да таго часу яна была партыйнай. Менавіта на партыйную яе свядомасць і націснуў Сяргееў, калі ўгаварыў кінуць наладжаны цэх і сысці старэйшым майстрам у цыгарэтны. Цыгарэтны цэх быў “дзіркай”. Ніводны начальнік, нягледзячы на вышэйшую адукацыю, не мог з ім зладзіць. Мама разумела, што гэта дакладны пройгрыш, але Сяргееў паабяцаў ёй кватэру з падменнага фонду. І яна пагадзілася: дзеля мяне.
