— Навошта мне вашыя скарбы? — мовіў хлопец у адказ. — Грошы буду здабаваць працай рук сваіх, а большага мне і не трэба.
— Мы не грошы прапануем табе. Гэта больш вартае...
— Што ж для вас, нячысцікаў, больш вартае за грошы?
— Тое, што і для цябе, чалавеча. Пашана. Слава. І памяць, памяць бясконца доўгая за тое, што ты зробіш.
Зацікавіўся малады асілак:
— Што ж гэта такое? Кажыце...
— Дай спачатку слова, што пасадзіш нас назад на ясень...
— Так і быць, пасаджу. То кажыце, але калі падманіце, то кіну вас у прорву.
— Не, не будзем маніці. То слухай.
Зладжана загаманілі лесуны ды вадзянікі пра тое, што надыдзе хутка час, калі трэба будзе ратаваць людзей. Здарыцца вялікая бяда. Абудзяцца варожыя чарадзействы чужой зямлі. І тады прыляціць з чужыны цуда-юда, прынясе з сабою смерць і няволю. Цяжка будзе з ім, моцным, ды крылатым, змагацца. І тады той, хто зможа гэтае цуда-юда перамагчы, будзе абраны князем. І атрымае пашану, славу, памяць. А пра нялічаныя багацці не трэба і казаць. Але, каб выйсці з той бойкі жывым, трэба слаўнаму асілку разгадаць таямніцы таго страшыдлы. Тыя таямніцы схаваны ў скарбах, якіх яшчэ ніхто не здабыў. Адно спадары лясоў і вод падказаць шлях да тых скарбаў могуць .
Распавёў гэта табе ваўкалака ды змоўк, чакаючы твайго слова.
— І як жа тыя скарбы здабыць? — звярнуўся ты да крыніцы-зорніцы.
— Гэтага я табе не скажу, — мовіў табе з крыніцы. — Табе і чарадзею твайму помсцячы, толькі адно навяшчую. Хутка настане час, калі паўторыцца вялікая людская бяда. Вернецца цуда-юда, прынясе з сабою няволю, гора і слёзы. Людскія слёзы. Табе, сын чалавечы, на іх глядзець. А паратунку не ведаць.
— Не табе аднаму вядома, як перамог той асілак чужынскага цуду-юду.
— Не мне аднаму, — задаволена ўсміхнуўся ваўкалака. — Стаяў ты на самым вялікім кургане, насыпаным на вечны спачын. Хто, ці ведаеш, спіць у ім?
— Даведаюся, калі ты мне скажаш.
— Той самы асілак, які здабыў перамогу сваёй смерцю. Не суджана яму было стацца князем. Пасмяротнай была яму і пашана, і слава.
— А пра цябе, людажэра, ніхто ніколі і не ўспомніць, — ты нахіліўся над крыніцай і скалануў люстраны адбітак ваўкалакавай пашчы.
— Ты зноў памыляешся, хлопча, — яшчэ паспела мовіць тая. — Я буду памя таць пра ўсё, стаўшы вадою, стаўшы травою. Буду ў цяжкую хвіліну перабягаць табе шлях. Азывацца ў ваўчыным выцці з самай глушэчы, калі ты будзеш крочыць праз лес адзін у зімовую ноч. Глядзець у вочы з ваўчыным сонейкам, калі будзеш успамінаць пра страчаную каханую. Павер мне, што гэтага досыць.
Знік ваўкалака ў зорнай крыніцы, і зноў толькі нябесныя халодныя адбіткі замігцелі ў ёй. Празрыстыя, глыбокія. Як чалавечая душа, што знайшла свой найдаражэйшы скарб. Як быццам дзіўная крыніца мела сваю волю, мовілі мне пра яе праніклівыя да ўсяго незвычайнага балацянкі. А яшчэ дадалі пра тое, што пакрочыў ты ад іх балота сумным-сумным. Нібы страціў некага, пра каго табе палоніць душу жальба.
А ты ж, хлапеча, хоць і годна сказаў ваўкалаку, але пра змаганне сваё з цудам-юдам не думаць не мог. Вяртаўся зноў і зноў на самы высокі курган, дзе спачываў слаўны волат. Ён перамог, але не застаўся жыць, хоць быў лепшым за цябе. Ты думаў так хоць бы таму, што ён здолеў уратаваць сваю каханую. Здолеў тое, чаго не здолеў ты. Глядзеў на курган — вечны спачын героя — і быў упэўнены, што я не так сабе з’явіўся табе пад высокім ясенем. І я быў рады, што ты пачынаў пакрыху разумець.
Мы сустрэліся з табою зноў, калі залівалі зямлю восеньскія дажджы. Яны апавядалі свету пра тое, што было ў мяне на душы. Гайдалі палыны горыч на кургане несмяротнасці, калыхалі пякучыя слёзы і вечнае захапленне. Мне заўсёды балюча тут быць. Хочацца плакаць, але думка пра подзвіг, які вышэй ад слёз, не дае праліць ані кроплі. Ты адчуваў тое ж, што і я. Хацеў заплакаць — і не мог. Ты думаў пра яго, пахаванага ў гэтым кургане.
Не азірнуўся на мяне, калі я стаў поруч з табою. Я сказаў табе, што ты здолееш перамагчы. Сказаў табе пра тое, чаго не здзейсніць ты болей за ўсё баяўся.
— Якім ён быў, чарадзей? Ты ж ведаў яго...
— Ведаў. Ён нібыта твой родны брат. Такі ж слаўны, такі ж смелы.
— Ён хацеў жыць.
— Ён і цяпер гэтага хоча. Глядзі, як цягнецца да сонца трава на ягоным кургане. Нават пажухлая, яна змагаецца за кожную хвіліну жыцця. А калі пільна ўслухаешся, то пачуеш, як ён вітаецца з табою. І я, чарадзей, бачу, што цяпер не толькі мы на кургане, але і ён стаіць побач. Не пайшоў ад сваёй зямлі, не можа яго душа растацца з ёю.
— Мабыць, ты можаш з ім пагаварыць?
— Магу. Пра што ты хочаш спытаць?
— Чаго болей за ўсё той цуда-юда баіцца?
— Болей за ўсё баіцца чалавечнасці. Не можа яе зразумець гэтае цікаўнае да ўсяго новага стварэнне.
— Ізноў твае чарадзейныя таямніцы...
— Зусім не. Дазволь і мне ў цябе спытацца. Дзе скончыцца сіла і пачнецца ахвярнасць?
— Хіба я ведаю.
— А павінен ведаць, сын чалавечы.
— Адкажы мне і ты, чарадзею. Чаму з усіх ты выбраў мяне? Не лепшы ж выбар.
— Спытай у зорак, з чаго варажылі яны над тваім лёсам.
— Г эта ты можаш у іх спытаць...
— У іх — не магу. Яны — вечныя, халодныя да чарадзейнага слова. Што ж, сын чалавечы, абяцаю ніколі цябе не пакінуць...
І ты згодна прамаўчаў. А я не ўзляцеў кажаном, не знік з кургана чорнай віхурай. Я б абразіў яго памяць, так учыніўшы. Я б знявечыў той апошні раз, калі ты, слабы чалавеча, можаш паглядзець мне ў вочы, можаш спытаць. Ціхай хадою пакінуў за спінаю курган. І што табе ведаць пра апошняе расстанне, хлапеча. Нічога. І я не ваўкалака, каб табе пагражаць.
Ужо мінулі яловыя лясы, што, нібы вечныя стражнікі, абступалі курган, калі ты дагнаў мяне. Што ж, будзеш так пастаянна рабіць, то аднойчы спознішся назаўсёды.
— Пачакай, чарадзею. Скажы мне, яна там, з усімі вамі, з чарамі сваімі, шчаслівая?
— Яна шчаслівая. І яна аднойчы знойдзе цябе.
Ты паглядзеў мне ў вочы. Шмат сілы. шмат спадзявання. Добры позірк.
— Пра што яшчэ спытаеш, хлапеча?
Толькі дарма я думаў, што ты нічога не зразумеў:
— Ты абяцаў ніколі мяне не пакінуць. Ніколі — гэта занадта доўга. Але я рады, што трохі часу адберымо ў вечнасці. Люляй белы свет, ведны чарадзею.
— І белы, і цёмны, сын чалавечы.
Ісці ад белага свету да цёмнага і вяртацца назад — гэта мой лёс. Хто ведае, можа, таксама наварожаны зоркамі. Хоць гэтых вечных, абыякавых, я не люблю. Але ніколі не мог прадказаць іх, ясных. Ніколі не мог дазнацца свайго лёсу. І казаў мне высокі ясень, што ў гэтым і толькі ў гэтым кажуць мне і белы, і цёмны свет сваю спагаду. Я быў не згодны з ім. Тым, што ты ведаеш, можна ўладаць. На што мне ясень заўсёды адказваў, што міласэрнасць — у невядомасці, міласэрнасць — у спадзяванні. Што ж, ён некалі быў слабым чалавекам. Не маўчаў у адказ ясны. Казаў, што хацеў бы ім і застацца.
Я люблю ўсё прадбачыць. Толькі трэба ж такому здарыцца, што прынёс мой чарадзейны лёс неспадзяванку. Палыхнулі гневам чары чужынскай зямлі, учынілі тое, чаго я не чакаў. І не змог я абараніцца-чарадзеіць, не змог сплесці чары ад устрывожаных лясоў, азёр, балот. Ідзі ж да мяне, мой вораг, я з нецярпеннем чакаю цябе.
І ён прыйшоў. Закрылі злыя крылы паўнеба, а чорны дым з пашчы заслаў сонца ад белага свету. Полымя спапяляльнага гневу шуганула па зямлі. Задрыжэлі курганы-валатоўкі ад ягонага смеху. У сполаху ўцякалі людзі, думалі, што гэта так выглядае смерць. Яны, бадай, не памыляліся. Цмок, празваны цудам-юдам, нёс толькі смерць. Але пакуль што ён не спяшаўся забіваць. Шукаў, прагна шукаў са мною сустрэчы. Лётаў, але і па зямлі хадзіў, ныраў у глыбокія азёры. Думаў, што я хаваюся там. Але не трэба было мне хавацца.
— І навошта табе такое відовішча? — я ўсміхнуўся яму, выходзячы насустрач. Нібыта ласкава прывітаўся. Ён прыглядаўся да пакінутай людзьмі вёскі. Ад няма чаго рабіці збіраўся яе падпаліць.
— Чарадзею, я хачу есці. Ты прыйшоў мяне накарміць? — як і я, ён хацеў выглядаць шчырым.
— Я прыйшоў цябе прагнаць. Няхай корміць цябе твой гаспадар, — нібы таргануў цмока за вусы. Весела і небяспечна.
— Мой гаспадар паслаў мяне карміцца ад іншых зямель, — глянуў ён нявіннымі вачыма. — Мо дамовімся, чарадзею. Давай мне горшых, здраднікаў і забойцаў, няхай буду пакутаваць, жуючы іх горкія косці. Але чаго не зробіш для сябра.
— Ці паверыш, сябра, але няма на маёй зямлі здраднікаў, няма і забойцаў. Няма каго табе аддаць...
— Вой-вой. Як жа так? Няўжо ты ўсіх-усіх выхаваў? Стагоддзя не прайшло як патрапіў я ў няволю з тваёй чарадзейнай ласкі. А твая зямля стала такая белая-белая. Аж прыемна сюды прыляцець.
— Вяртайся назад, Крагавей, — я наўмысна назваў яго сапраўднае імя, вядомае нямногім. — Тут няма анікога, хто рады цябе бачыць.
— Мо прагоніш?
— А і праганю.
— Чаго ж ты марудзіш?
— Табе апошнюю ласку зрабіці хачу. Як надзейнаму былому сябру.
Захлынуўся цмок ад смеху, успыхнула полымем пакінутая вёска.
