У 1924 г. паступіў на сацыяльна-гістарычнае аддзяленне педагагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта ў Мінску, дзе адразу стаў спецыялізавацца па гісторыі Беларусі і Вялікага Княства Літоўскага. Займаўся на семінарах Пічэты (Літоўскі статут), слухаў лекцыі Даўгялы (крыніцазнаўства па гісторыі Беларусі), Доўнар-Запольскага (гісторыя народнай гаспадаркі Беларусі) і г. д. Універсітэт скончыў у 1929 г. Адначасова з вучобай ва універсітэце працаваў у Беларускай дзяржаўнай бібліятэцы ў Мінску.
На пачатку 1930 г. з’ехаў з Мінска і больш туды не вяртаўся. Працаваў больш настаўнікам сярэдніх школ і тэхнікумаў у розных месцах СССР, на працягу двух апошніх перадваенных гадоў быў настаўнікам у Ленінградзе, дзе здаваў аспіранцкія экзамены. У пачатку 1944 г. быў залічаны ў аспірантуру пры Інстытуце гісторыі АН СССР. Дысертацыю на ступень кандыдата абараніў 1 снежня 1947 г., доктарскую — 3 сакавіка 1964 г.
Друкавацца пачаў студэнтам. Першапачаткова спецыялізаваўся ў галіне археалогіі Беларусі, затым адышоў ад гэтай тэмы. Будучы студэнтам, удзельнічаў у рабоце студэнцкага краязнаўчага аб’яднання і кожны год ездзіў або хадзіў пешшу па Беларусі. Калі дадаць, што нямала ездзіць і хадзіць давялося пачынаючы з 1920 г., то атрымаецца, што мне пашанцавала — пабыўшы ў розных зонах краіны, я ўбачыў яе сваімі вачыма, што надалей вельмі дапамагло ў занятках.
Прыехаўшы ў Маскву ў пачатку 1944 г., пачаў займацца літоўскаю моваю, але авалодаў ёю дрэнна. Слабое знаёмства (г. зн. адсутнасць асабістых уражанняў) з Літвою таксама адбілася на занятках па гісторыі Літвы. Гэта агульная бяда нелітоўцаў, якія займаюцца Літвою.
Здаецца ўсё. Выбаркі зрабіце самі.
А цяпер да Вас просьба. Я скончыў кнігу, якая называецца: «Очерки по археографии и источниковедению Белоруссии феодального периода». У рабоце шмат адведзена ўвагі Віленскай археаграфічнай камісіі. Да работы прыкладаю фота розных мясцін і асоб-публікатараў. Калі можаце, дашліце мне фота будынка, у якім мясціўся Цэнтральны архіў. Калі ў Вас няма такой магчымасці, прашу паведаміць таксама.
31 мая 1970 г.
Быў у Кіеве і Львове, шукаў хронікі ВКЛ. Нічога не знайшоў.
Улашчык
У рэдакцыю часопіса «История СССР»
У рэдакцыю часопіса «История СССР»
У 1 нумары «Истории СССР» за 1968 г. быў змешчаны мой артыкул пра пісьменнасць у дарэвалюцыйнай Беларусі. У гэтым артыкуле я сцвярджаю, што працэнт пісьменных у Беларусі быў значна вышэйшы, чым той, які звычайна падаецца, памылка ж паходзіць ад таго, што, амаль як правіла, гаворачы пра пісьменнасць перад рэвалюцыяй, бяруць дадзеныя за 1897 г. (першага усерасійскага перапісу). Ня кажучы пра тое, што з 1897 па 1917 г. колькасць (і працэнт) пісьменных значна ўзрасла, сам працэнт па перапісу вызначаецца цалкам недакладна, таму што падлік праводзіцца сыходзячы з агульнага ліку жыхароў, г.зн. уключаюцца немаўляты. Але паколькі прыкладна да 9 год пісьменных не можа быць (прынамсі ў колькі-небудзь значнай колькасці), дык і працэнт пісьменных атрымліваецца ніжэйшы за рэальны. Сыходзячы з дадзеных перапісу 1897 г., працэнт пісьменных у Беларусі паказваецца ў межах 23-25, некаторыя ж аўтары, імкнучыся паказаць адсталасць гэтай краіны, сцвярджаюць, што пісьменных было яшчэ меней (часцей усяго 18-20 %, а час ад часу і 5 %).
Паводле маіх падлікаў, пісменных у Беларусі да 1915 г. (разумеючы пісменнасць у самым шырокім сэнсе, г.зн. як уменне прачытаць які-небудзь тэкст) было каля 40 %.
Па незалежных ад мяне абставінах гэтая выніковая лічба ўжо пасля падпісання артыкула ў друк знікла з тэксту, у выніку чаго праца страціла сэнс, паколькі задачай аўтара было даць менавіта агульны працэнт пісьменных.
Таму прашу надрукаваць у Вашым часопісе гэты ліст, г.зн. даць інфармацыю, што перад першай сусветнай вайной па маіх падліках у Беларусі пісьменных было каля 40 % ад ліку тых, хто мог навучыцца чытаць, г. зн. пачынаючы з 9 год.
25.1.1974 г.
М.Улашчык
М.А. Ткачову
Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!
Учора пайшоў у бібліятэку і там адразу прачытаў тры рэцэнзіі на сваю кнігу (апрача Вашай яшчэ ў «Истории СССР» і «Славянскім аглядзе», Прага). Думаю, што Вашая ня толькі вызначаецца добразычлівасцю, але і найбольш змястоўная. Археографы («История СССР» і «Советские архивы») далі разбор з пункту погляду археаграфіі, а Вы ўзнялі значна большыя пытанні. Тая акалічнасць, што ў навуковай працы ўсялякую крыніцу, на якую спасылаешся, трэба прааналізаваць — наколькі яна верагодная, клапоціць усіх, але для Беларусі гэта можа важней, чым дзе-небудзь, бо там спасылаюцца на што трапіць пад руку.
Том летапісаў, які павінны былі набраць у маі, ляжаў-ляжаў у Ленінградзе, і заміж карэктуры атрымаў звестку, што рукапіс вярнуўся назад у Маскву, бо набор надта складаны. Што будзе далей, ня ведаю, але варта трохі і адпачыць, бо я са сваімі хворымі замарыўся. Думаў, што ў жніўні буду ў Мінску, але гэта зусім ня выпадае.
«Нёман» прадаецца тут скрозь, і я адразу набыў сабе нумар, а вось «Историю СССР» колькі ні пытаю — не магу знайсці.
Прывітанне ўсім, а Вам вялікі дзякуй.
1.VIII.1974 г.
М.А. Ткачову
Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!
Скора скончыцца яшчэ адзін год, у нас нават ужо забралі матэрыялы да справаздачы, а галоўная мая праца — друкаванне 32 тома Поўнага збору летапісаў — яшчэ ня скончана. 4.ІХ прыслалі першыя аркушы карэктуры, 14.Х здаў апошні аркуш, а да гэтага часу пра другую нават ня чуваць. Адно зусім ясна — што ў гэтым годзе том ня выйдзе. Вельмі складана з паказальнікамі, бо князі і розныя «дыгнітары» вельмі пераблытаныя. Але як бы там ні было, том ідзе.
Прафесар Жытковіч, колішні віленскі, а зараз тарунскі, надрукаваў у «Квартальніку» (№ 2) артыкул пра мае «Очерки». Ён націскае на два пункты: кніга ня чыста акадэмічная, у кнізе не падкрэслена роля палякаў, у дадатак паказаў на колькасць памылак. Я чакаў вострага артыкулу ад Ахманскага, але яго ўсё няма (пэўна будзе ў чарговым нумары «Студый»), а пра Жытковіча ня думаў. Наогул, гэта ўжо дзевятая рэцэнзія, на што я ніколі не спадзяваўся.
Думаю, што калі том выйдзе з друку, прыеду да Мінска. З наступным томам ідзе кепска. Да гэтага часу не магу атрымаць з Ленінграду Супрасльскага летапісу. Адтуль прыслалі рукапіс мне непатрэбны, а замяніць патрэбным ніяк не збяруцца. Тыя, што падрыхтаваў машыністцы, яна перадрукавала так, што толькі сапсавала добрую паперу, а ў выдавецтва здаваць яе нельга. Наогул, справа з машыністкамі робіцца ледзьве ня самаю складанаю: ніхто маіх тэкстаў ня хоча друкаваць, хоць ім за гэта плоцяць вельмі добра.
Чуў, што цяжка хварэў Ліс. У якім стане ён зараз? У «Истории СССР» выйшаў мой артыкульчык пра «Помнікі», і па рэакцыі з Мінску адчуваю, што там гэта вельмі не спадабалася.
Прывітанне ўсім знаёмым.
17.ХІ.1974.
А.П. Грыцкевічу
Дарагі Анатоль Пятровіч,
Думаю, што калі «Вялікае Княства» слалі сюды, дык спецыяльна папярэдзілі, каб не давалі рукапіс мне. Звычайна ўсё, што тычыцца Беларусі і Літвы, а часткова Украіны і Латвіі, абавязкова ідзе да мяне, а пра «Вялікае Княства» і пра тое, хто быў рэцэнзентам, я даведаўся ад Вас (між іншым, Флора — супрацоўнік Інстытуту славяназнаўства і балканістыкі, а Харашкевіч — Інстытуту гісторыі СССР). У інстытуце пэўна памятаюць, што я пісаў водгук на кнігу Ігнаценкі (не на саму кнігу, а на аўтарэферат), што дарма ён абхаяў Каяловіча, бо ягоная схема адрозніваецца ад схемы Каяловіча тым, што ў Ігнаценкі ёсць спасылкі на класікаў марксізму, а ў Каяловіча іх няма. У іншым розніцы няма).
Сюды прыязджалі палякі: Керсноўскі, Тадэвуш Васілеўскі і Стэфан Кучынскі (малады Кучынскі з Варшавы, а ня з Лодзі). Харашкевіч шмат гадоў прабівае ідэю неабходнасці выдання Метрыкі. Першапачаткова меркавалі прыцягнуць да ўдзелу ў гэтым прадстаўнікоў (апрача гісторыкаў Масквы) Беларусі і Літвы. Але, калі справа стала пераходзіць на практычны грунт, то дырэкцыя Інстытуту гісторыі абвясціла, што гэта будуць рабіць два інстытуты: гісторыі СССР і гісторыі Польскай акадэміі. Нават Флора, які, меркавалі, будзе ўдзельнічаць, адхілены. Вырашылі, што дакументы, пісаныя кірыліцай, будуць рыхтавацца да друку і друкавацца ў нас, а пісаныя лацінкаю (на польскай і лацінскай мовах) — рыхтавацца і друкавацца ў Польшчы. Зважаючы на тое, што спецыялісты па Метрыцы вымерлі, і што нашыя спецыялісты ня ведаюць ня толькі лацінскай, але і польскай і беларускай мовы (Статут у Мінску выдалі з перакладам на рускую), — надрукаваць як у СССР, так і ў Польшчы некалькі артыкулаў пра Метрыку, а ў універсітэтах Мінска і Вільні прачытаць спецкурсы і правесці спецсемінары па Метрыцы. Я напісаў пра ўсё гэта ліст Валянціне Ўладзіміраўне, але ня маю адказу (паслаў на універсітэт, бо хатняга ня ведаю). За адным скрыпам напісаў пра свой водгук на аўтарэферат Ігнаценкі. Можа прафесар спалохалася ўсяго гэтага?
З геаграфічнымі і асабовымі зараз бяда. У нас ужо часта Дзвіну завуць Даўгаваю, незалежна ад таго, пра якую частку яе пішуць. Кожны дурань ведае, што Нясвіж — гэта ў Літве, а Велья — не Вялля, а Нярыс. Ужо спатыкаюцца выпадкі, калі даюць побач дзве асобы: Радвіла і Радзівіл, а гэта асоба адна. У віленскім музеі ёсць партрэт «Костаса Острогишкиса» — вялікага гетмана Астроскага. Прозвішчы іншых ужо перарабілі, але вялікаму гетману вярнуць яго прозвішча ня стала сілы. Тут абмяркоўваліся (у рэдакцыі «Вопросов литературы») гісторыя беларускай і літоўскай літаратур на рускай мове. Зараз мяне клічуць і на такія паседжанні, і я там сказаў тое, што пішу зараз Вам: што літоўцы на літоўскай мове завуць Вільню Вільнюсам, — гэта вынікае з законаў іх мовы (зараз, калі горад афіцыйна перайменаваны, так павінны пісаць усе), але Вільнюская губерня, Укмергскі павет, ці Кяткявічюс заміж Хадкевіча — гэта немагчыма. Літоўцы вельмі балюча ўспрымаюць адмаўленне пераносіць геаграфічныя назвы і імёны на мінулае. Але чаму, калі ўсе летапісы толькі літоўскія і пісаныя літоўцамі (як гэта імкнецца даказаць Ахманскі), чаму гэтыя імёны напісаныя не па-літоўску? У літоўскай дзяржаве літоўцаў ніхто ня мог прымушаць перакручваць іх імёны і назвы гарадоў, а яны, выходзіць, перакручаныя. Як мог такое зрабіць літовец і (тым больш) як мог з гэтым згадзіцца Гаштаўт ці хто іншы, на замову якога пісаліся летапісы.
