Па дарозе размова зайшла пра Алеся2, пра яго незвычайны лёс і незвычайнае месца ў беларускай паэзіі. Пагадзіліся, што гэта паэт еўрапейскага, сусьветнага маштабу. Шчасьце, што ён не зламаўся ад бясконцых перасьледваньняў. Атакі на яго і цяпер працягваюцца, але ж, адчуваю, што ён перайшоў свой Рубікон і сваю справу рабіць сьмела, упэўнена і плённа.
А колькі такіх прыкладаў у нашым “прыўкрасным”, як сказаў бы Валодзя Караткевіч, жыцьці, калі такія, як Алесь, не вытрымлівалі ні маральна, ні фізічна, гінулі, – чаго і дамагаліся чарнасоценцы.
Вось адзін з іх.
Некалькі гадоў таму на другім курсе гістарычнага факультэту Беларускага дзяржаўнага універсітэту быў праведзены незвычайны камсамольскі сход. На парадку дня было пастаўлена пытаньне пра якасьць лекцыяў па філасофіі. У прынятай пастанове студэнты-камсамольцы забракавалі лекцыі большай паловы выкладчыкаў. Больш таго, яны выказалі там думку, што ня трэба засьмечваць галовы студэнтаў шмат якім тэмамі наогул, што трэба вызваліць іх нават ад некаторых цэлых курсаў (цыклаў) лекцыяў.
Каб надаць большую моц свайму дакументу, яны вырашылі не абмяжоўвацца подпісам пад ім толькі кіраўнікоў (прэзідыуму) сходу, як гэта патрабуецца, а падпісацца ўсёй грамадою. Так і зрабілі. Свае подпісы паставілі таксама многія студэнты старэйшых курсаў гэтага факультэту, а нават і студэнты іншых факультэтаў.
Узьнікла бура. Юнакоў і дзяўчат пачалі цягаць то ў дэканат, то яшчэ кудысьці ці з удзелам “кагосьці”. Кожнага падсьледнага з пострахам дапытвалі пра яго адносіны да Польшчы, да польскае культуры і мовы. Шукалі сімпатыкаў, а то і агентаў “Салідарнасьці”. Намецілі недзе каля дваццаці ахвяраў. Адной з іх стаў студэнт Малашчук, сын урачоў з Кобрыну. Запалоханы юнак пабег у ваенкамат і папрасіўся тэрмінова ў войска, каб схавацца ад расправы. Але ж яго дагнаў дакумент аб выключэньні і з камсамолу, і з універсітэту.
Хлопец адслужыў сваё і з хадайніцтвам аб аднаўленьні яго ва універсітэце паступіў рабочым на Брэсцкі, здаецца, электралямпавы завод. Праз год вяртаецца ў Менск з двума хадайніцтвамі – вайсковым і заводскім. Пайшоў адразу да дэкана факультэту Царук – дачкі былога беларускага Прэзідэнта Сяргея Прытыцкага. Гэта аблаяла яго, назвала антысаветчыкам, ворагам народу і выставіла з кабінету. Малашчук пайшоў да прарэктара Петраляна. Тут адбылося тое самае. Затраўлены юнак падняўся на шосты паверх і… выкінуўся з вакна.
Справай “старанна” займалася пракуратура Ленінскага раёну г. Менску і вінаватых… не знайшла! Забойцы засталіся ў партыі прывілеяванымі яе членамі… Яны надалей працягваюць выхоўваць студэнтаў у духу камунізму. Зьдзекуюцца над самымі таленавітымі, над тымі, хто здольны ў пануючых вакол іх парадках бачыць антынародныя злачынствы. А гэтыя злачынствы кожны дзень, кожную хвіліну робяцца ў імя чысьціні ідэяў марксізму-ленінізму, у імя ўмацаваньня савецкага патрыятызму і інтэрнацыяналізму, карацей, -- з мэтай дэнацыяналізацыі беларусаў і іншых народаў.
13 лютага 1985 г. На тым тыдні Адам Глобус папрасіў у мяне дазволу павесіць у выдавецтве аб’яву пра выставу твораў маладых мастакоў. Я, натуральна, такі дазвол даў. Аб’яву павесілі на самым “лобным месцы” – перад маім кабінетам. Аб’ява – самаробная, выканая ў двух колерах – чорным і чырвоным, на шэраватай нізкай шчыльнасьці паперы фармату 61,4 см х 83,4 см.
Выстава мелася быць два тыдні. Арганізавалі яе хлопцы ў цэнтральным вестыбюлі Дома літаратара. Экспазіцыя адносна невялікая – карцінаў з паўсотні. Усё гэта творы эксьперыментальныя. Гэтым і цікавая павінна была быць выстава. Менавіта “павінна была”. Але ж, на жаль, не была. Не пасьпелі хлопцы разьвесіць свае шэдэўры, як прабег чыноўнік з Саюзу мастакоў і разагнаў іх, загадаў “ад імя кіраўніцтва Саюзу дэманціраваць гэтую выставу”. Каб зьмякчыць абурэньне прысутных, а іх было нямала, нават з Вільні былі, з газетаў, ён паабяцаў, што яны дазволяць праз некаторы час гэтую выставу ў памяшканьні саюзу мастакоў. А гэта азначае, што выставу, калі яна і будзе, паглядзяць значна менш людзей – толькі адны мастакі, што прыходзяць у саюз.
Вось яшчэ адна праява свабоды творчасьці па-савецку.
А сёньня з 15 гадзінаў будзе абмеркаваньне выставы кніг выдавецтва “Мастацкая літаратура”, выдадзеных на працягу мінулага году. Упершыню выказаў жаданьне наведаць яе і М. Дзялец1. Цяпер усе мае мерапрыемствы бяруцца пад неаслабны кантроль то адной, то другой інстанцыяй.
14 лютага 1985 г. “Правда” ў рубрыцы “З краінаў сацыялізму” дае заметку: “З месца падзеі: Паўсталы з руінаў”. Абуральная заметка! Калі ласка:
“Сёньня ў жыцьці ГДР важная падзея: ва ўрачыстых абставінах адчыняецца адноўлены будынак Дрэздэнскага опернага тэатру, які сорак гадоў таму назад стаў, як і ўвесь горад ахвяраю варварскай англа-амерыканскай бамбардзіроўкі”. Паведамляецца, што там “адбыўся масавы мітынг з выпадку 40-годдзя бамбардзіроўкі англа-амерыканскай авіяцыяй гораду”. На гэтым мітынгу выступіў сам Э. Хонэкер.
Заметку падпісаў нейкі В. Кабанаў, уласны карэспандэнт “Правды”. Прозьвішча цалкам адпавядае духу газеты і яе пісакаў.
Варта пагартаць тую самую “Правду” перыяду той бамбардзіроўкі, каб пераканацца ў супрацьлеглым падыходзе да яе ацэнкі тады і цяпер. Тады гэта быў слынны прыклад добрай волі саюзьнікаў, іх рашучасьці ў падтрымцы Савецкай арміі, іх мужнасьці і г. д. Цяпер… вось якая сьвінячая пасьлядоўнасьць! Зрэшты, такі самы падыход і да гісторыі з Хірасімай і Нагасакі. Тады – апладысьменты і зайздрасьць, што гэта не СССРаўскі подзьвіг быў. Цяпер – абвінавачваньне выканаўцаў той сапраўды жудаснай і зусім не патрэбнай для перамогі над праціўнікам акцыі.
Варварства трэба называць варварствам заўсёды, безадносна да таго, якой мэце яно служыць. Бамбардзіроўка Дрэздэна варварская? Так, варварская! І тады, і цяпер! А, скажам, Берліну? Таксама! Але ж гэтае “таксама” трэба б памножыць недзе, можа, у тысячы разоў! Аднак і дагэтуль, калі ў савецкім друку, у вуснай прапагандзе згадваецца пра “ўзяцьце Берліна”, дык апрача захапленьня “савецкай ваеннай стратэгіяй і тактыкай, больш нічога нельга там вычытаць ці пачуць. Цікава? Вельмі! Вайна амерыканцаў у В’етнаме – варварства, вандалізм. Вайна саветаў у Афганістане – дабрачынная і інтэграцыйная акцыя. Дзіўна? Дзіўна да абурэньня!
У другой палове дня наведаў мяне Вячык2. Пакуль я канчаў нейкія свае справы, ён схапіў на маім стале даўгаватую чыстую картку і пачаў на ёй нешта крэмзаць. Пасьля падаў мне гляджу – нейкая табліца: “Нумар па парадку. Аўтар. Назва твора. Прычыны”.
– Што гэта? – пытаю.
– А гэта, – адказвае ён, – прашу вас зрабіць мне вось паводле такой формы пералік адхіленых выдавецтвам у 1984 годзе рукапісаў. Пажадана было б і адрасок аўтараў даць там.
Я выказаў сваё зьдзіўленьне, прыгадаў, што ён адзін раз ужо хацеў ад мяне такі сьпіс узяць, але ж у ЦК мне не параілі гэта рабіць (праўда, я не інфармаваў тады ЦК, спаслаўся на яго так сабе, каб лепш выратавацца ад такога нахабнага патрабаваньня). Ён сказаў, што гэта трэба ім таму, каб папярэдзіць самавольнае выданьне за мяжою адхіленых намі рукапісаў. Я кажу, што ніхто за мяжою іх ня возьме: “Мы ж адхіляем зусім бездапаможнае ў літаратурна-мастацкім плане”. “Не, вы ж адхіляеце і па прычынах ідэйна-палітычных. Вось такія нас у першую чаргу цікавяць. Штук 15-20 на год, думаю, у вас будзе такіх рукапісаў”.
Мне не было калі аспрэчваць “дапушчэньне”. Аднак рашэньне я прыняў адразу: патрабаваць ад кадэбэ афіцыйнага пісьмовага пацьвярджэньня такога даручэньня, а пасьля і сапраўды прапусьціць яго праз ЦК.
Як і той раз, Вячык пачаў мяне “задобрываць”. Тады “выдаваў” быццам бы мне свае службовыя і дзяржаўныя сакрэты (пра маршала Агаркава і г. д.), а цяпер паабяцаў даваць мне на азнаямленьне “радыёперахопы”, расказаць мне ў панядзелак (гэта значыць, 18 лютага) “пра некаторыя дэталі побыту Рыгора Барадуліна ў Штатах”.
На разьвітаньне спытаў:
– У вас ёсьць праблемы з выпускам другога зборніка Дранько-Майсюка?
– Пакуль, – кажу я, – на мяне ніякіх праблемаў, зьвязаных з гэтым выданьнем, не выводзілі. А якія гэта праблемы?
– Быццам бы, – адказвае ён, – зборнік пабудаваны на Богу, на рэлігіі, на містыцы.
Мяне ня ўзрадавала гэтае паведамленьне. Днямі Варлен1 зьвярнуў маю ўвагу на тое, што ў апошнім зборніку Ул. Караткевіча творы шчодра перасыпаны менавіта такімі “падрыўнымі” і “небясьпечнымі” рэжыму Вячыка праблемамі. Я рукапіс Караткевічаў прачытаў у той самы дзень, калі ён здаў мне яго. Усё там мне было арганічным, патрэбным: усё ў Караткевічавым стылі, у адпаведнасьці з ягоным сьветапоглядам. А раз цяпер ужо гэтыя “праблемы” зноў перайшлі ў ранг антыдзяржаўных, значыць, узьнікнуць цяжкасьці і з публікацыяй зборніка Ул. Караткевіча. Божа, дай моцы вытрываць!
16 лютага 1985 г. Учора цэлы дзень займаўся пахаваньнем Машынага2 сваяка Івана Адамавіча. Цудоўны быў чалавек, цудоўная сям’я наогул – і ў сьціслым сэнсе яго сям’я і ў шырокім – яго радня, з якой ён выйшаў і стаў сапраўдным, усімі паважаным чалавекам.
