16 лютага 1985 г. Учора цэлы дзень займаўся пахаваньнем Машынага2 сваяка Івана Адамавіча. Цудоўны быў чалавек, цудоўная сям’я наогул – і ў сьціслым сэнсе яго сям’я і ў шырокім – яго радня, з якой ён выйшаў і стаў сапраўдным, усімі паважаным чалавекам.
За ўвесь дзень я ні разу не прыгадаў апошняй сустрэчы з Вячыкам. А сёньня зьбіраючыся на юбілей Івана Навуменкі, я раптам успомніў яшчэ адну “дэтальку,” з той сустрэчы. Вячык, даючы мне тую разьлінееную картку, “растлумачыўшы” яе, “між іншым”сказаў:
– А вельмі добра было б ведаць, хто піша нешта для сябе.
Я ведаю, вядома, што маецца на ўвазе, аднак усё-такі перапытаў.
– Ну, ведаеце, што гэта такое “пісаць толькі сабе”, – кажа ён. – Гэта пісаць нават тады, калі ты ўпэўнены, што ніхто цябе не надрукуе, пісаць і складваць у стол. А раз сабраліся ўжо такія вось запісы, значыць, будзеш рана ці позна шукаць магчымасьць іх апублікаваньня.
Я нічога не адказаў. Ды й ня ўпэўнены, ці чакаў ён ад мяне адказу. Але ж нашто тады сказаў пра гэта? Вельмі падобна на тое, што праз некаторы час пачнуць цікавіцца і пра нашыя паўсядзённыя думкі. Паколькі іх непакоіць пытаньне, хто піша “для шуфляды”, значыць, яны гатовыя рабіць вобыскі і забіраць тыя запісы.
17 лютага 1985 г. Учора я купіў у кіёску дзіцячы часопіс “Бярозка” №2 за гэты год. Купіў сьпецыяльна, паглядзець на некаторыя яго матэрыялы. Днямі рэдактар гэтага выданьня В. Адамчык сказаў мне, што яго выклікае М. Зяньковіч да сябе ў ЦК з тлумачэньнем, чаму, не параіўшыся з імі, надрукаваў апавяданьне Натальлі Машэравай “Шчырасьць” пад рубрыкаю “Навечна ў памяці народнай” – пра яе бацьку, Пятра Міронавіча. Чэсь кажа, што перадрукаваў гэты матэрыял з “Комсомольской правды”.
Значыцца, ужо нямодна хваліць Машэрава. Як і водзіцца, хваліць трэба кожнага цяперашняга.
Але ж у гэтай самай лютаўскай “Бярозцы” ёсьць яшчэ нешта такое, чым заняліся цяпер і ў ЦК, і ў Дзяржкамвыдзе, і нават… у кадэбэ. Гэта ўрывак з паэмы Леаніда Дранько-Майсюка “Кола”. М.Дзялец ужо званіў, ці гэтая паэма ёсьць у другім Лёневым зборніку, які цяпер рыхтуецца намі да выданьня. Сказаў, каб далі рукапіс у Камітэт. Вось чаму Вячык цікавіцца таксама новым зборнікам “небясьпечнага” аўтара.
У “Бярозцы” Лёню прадставіў Міхась Стральцоў. Аформіў разварот Адам Глобус. Гэты факт таксама ўскладніць Чэсю “тлумачэньне”. Яго ўжо ня раз папракалі, што друкуе сваіх сыноў – Глобуса і Шайбака.
20 лютага 1985 г. М. Дзялец паасобку выклікаў сёньня Вадзіма1 і Варлена. З абодвума гаварыў пра Лёню Д.-М. Варлену даручыў вывучыць рукапіс другога яго зборніка, а Вадзіму – “быць строгім да яго, выхоўваць ідэйна, а там паглядзець, калі не паддасца выхаваньню – разьвітацца з ім”.
Пасьля гэтага да мяне зайшоў Вадзім. Не спадабаўся ён мне цяпер: гадзіны паўтары забраў у мяне часу, а так я і не зразумеў дзеля чаго. Усё скардзіўся на Лёню. Адчуваецца, што прыняў усёй душою “канцэпцыю” Дзяльца. Прызнае талент, але ж не падзяляе “ідэйных хістаньняў”. Прасіў, каб я паўплываў на Лёню. Што ж, я, вядома, буду памагаць Лёню, буду асьцерагаць яго ад бязмозглага тупога “сацрэалізму”.
21 лютага 1985 г. Разам з Серафімам2 схадзіў да “міністра”. Сказаў, што праз Маскву шукаю менскіх, “кансультантаў”, якія паўплывалі на такое калецтва нашага плану на 1986-1990 гг. Гэта зьбянтэжыла Дзяльца. Ён пакруціўся ў крэсьле і паспрабаваў адвесьці мяне ў іншы бок пошукаў:
– А ты пазвані суседзям і даведайся, ці моцна скарацілі іх планы.
Суседзі – гэта Украіна, Літва і інш.
Што мне суседзі. Я бачу, што нам скарацілі і ня толькі ў параўнаньні з нашым першапачатковым праектам, але і ў параўнаньні з папярэднім планам. Замест павелічэньня ў параўнаньні з планам на 1981-1985 гг., якое мы ў вельмі сьціплых памерах прадугледжвалі, адбылося зьніжэньне: аўтараў выбраных твораў і збораў твораў на 7, тамоў – на 36, улікова-выдавецкіх аркушаў – на 685!
“Міністр” ня надта быў шакіраваны лічбамі. Параіўшы яшчэ, каб наш Саюз пісьменьнікаў зьвярнуўся самастойна ў Маскву, хуценька загаварыў пра іншае. Зноў пра Л. Дранько-Майсюка. Узяў зьверху на стале яго першую кнігу “Вандроўнік” і пачаў зьдзекліва зачытваць з яе “крамольныя” вершы. Бэсьціў і вершы, і іх аўтара. Абвінаваціў яго ў рэлігійнасьці, у містыцызме, у адсутнасьці класавых і грамадзянскіх (значыць, савецкіх) пазіцыяў.
– Як ён можа іншых рэдагаваць, калі сам ненадзейны?
– Ён, напэўна, носіць крыжык!
– Ён зусім глухі да вялікіх эканамічных і палітычных працэсаў у краіне!
– Ён ня піша пра сучасную Беларусь! І г. д. і да т. п.
Мае рэплікі, што нехта піша і пра гэта, што Ахматавых ураўнаважваюць Маякоўскія, што без Ахматавых нельга ўявіць сабе сучасную савецкую літаратуру, што з адным Маякоўскім нясьцерпна было б жыць і г. д, – толькі злавалі Дзяльца.
Хоць і Серафім не маўчаў, а быў са мною заадно, аднак Дзялец закрычаў, што ён са мною ніколі ня можа спакойна размаўляць, што я заўсёды яго ігнарую. Сам ён расхваляваўся і, вядома, не пакінуў спакойным і мяне.
Пасьля гэтага папрасіўся да мяне на прыём выдатны маскоўскі вучоны-гісторык, шчыры патрыёт Беларусі, ахвяра 1937 году, Мікалай Улашчык. Я з радасьцю яго прыняў, як і ня раз ужо было, і з радасьцю паспрабую дапамагчы яму. Справа ў тым, што ён даўно ўжо прабівае да выданьня невялікую (аркушаў з восем) працу пра сваю родную вёску дарэвалюцыйнага перыяду. Праца стаяла ў плане маскоўскага выдавецтва “Навука”, але вучоны сакратар РВС Ліхтэнштэйн выкінуў яе. Я паабяцаў яму сваю дапамогу – праз Геру Шмыгава, які цяпер працуе аж у ЦК КПСС.
19 сакавіка 1985 г. Новы кіраўнік Беларускага аддзяленьня ВААПу Гаўрыла Конанаў перадаў мне патрабаваньне Масквы (так і сказаў: “Масква патрабуе”): паведаміць ВААПу ўсіх сваіх замежных партнёраў, з кім я мяркую сустракацца на ММКВК-85.
Я зьдзіўлена спытаў, навошта ім гэта трэба, сказаў, што за паўгоду да той выстаўкі гэта зрабіць немагчыма: яшчэ ж далёка не завершана падрыхтоўка да яе; кожны раз значная частка сустрэчаў адбывалася без папярэдняга плану, патрэба ў іх узьнікае непасрэдна там, на выстаўцы.
Гаўрыла цьвёрда сказаў, што “яны хочуць ведаць, мабыць, распрацуюць у дапамогу нам нейкі графік сустрэчаў, дапамогуць перакладчыкамі”.
Такая “ласка” мяне абурыла. Я сказаў, што, па-першае, графік такі ніхто ня можа мне распрацаваць: я сам дамоўлюся з партнёрамі (ці яны са мною) пра час і месца сустрэчы; па-другое, перакладчыкі мне не патрэбны: з добрай паловай партнёраў я кантактую без перакладчыкаў, для астатніх у мяне будзе “свой” перакладчык (якога мне таксама без маёй просьбы прызначылі ў Менску).
Мае аргументы не пераканалі Конанава. Ён зноў сказаў, што “Масква патрабуе”. Я добра разумею цану прапануемых “паслугаў” – пад выглядам перакладчыкаў за мною сьледам будуць хадзіць кадэбісты.
10 красавіка 1985 г. Прачытаў у “Нёмане” (№ 3, 85) драму “Царский наставник” Эдуарда Скобелева. Гэта была спроба, прытым паводле майго даручэньня, ці лепш сказаць, просьбы, напісаць сьпецыяльную мастацкую рэч пра нашага славутага земляка, асьветніка, паэта, заснавальніка рукапіснай паэзіі Сімяона Полацкага. Скобелеўская драма чытаецца добра, але гэта ня тое, чаго я чакаў. Гэта вельмі маленькі перыяд і па часе, і па сваім значэньні ў жыцьці Сімяона, перыяд яго “дарэктарства” ў дзяцей рускага цара Аляксея Міхайлавіча. А я чакаў чагосьці цэльнага, завершанага пра гэтага вялікага дзеяча. Гэта зусім не папрок аўтару. Твор яго выдатны.
Маю і іншае чытаньне. Днямі папрасіў, каб мне прынесьлі рукапіс трэцяга раману Вячаслава Адамчыка “І скажа той, хто народзіцца”. Перад гэтай маёй катастрофай ён сам мне ўручыў яго са словамі: “Рабі ў ім ўсё, што палічыш патрэбным – выкрэсьлівай, дапісвай, падпраўляй, крытыкуй. Ты ж лепш памятаеш той перыяд, чым я. А я твайму густу веру”.
Раман напісаны гладка, чытаецца добра. “Умяшаньняў”, як кажуць у Галоўліце, я рабіў няшмат.
На старонцы 97-98 я са зьдзіўленьнем, але ж і з прыемнасьцю сустрэў кароткі пераказ расказанай мною калісьці Адамчыку гісторыі, сьведкам якой я быў у тым дзікім верасьні 1939 году.
У Вячаслава яна выглядае так: “Айця нясьпешна, больш зазіраючы на стосы раскладзеных на падлозе кніжак, прысеў пры стале.
– Гэта я з бібліятэкі агніака (мабыць, нейкая памылка, такога слова няма, можа, ognisko ці накшталт гэтага. – М. Д.) каляёвага (чыгуначнага клуба) аж тры мяшкі прывалок, – злавіўшы яго зірк, пахваліўся Царык. Днямі нейкі прадстаўнік з Наваградку прыязджаў, – Царык пераважыўся, узяў з невысокага стосу чорную з залацістымі літарамі і залацістым адбіткам быка на вокладцы важкую кніжку, пагартаў яе, усьміхнуўся, прачытаўшы. – Во бачыш, габелен польскі, тканы ў Карэлічах.
І падаў Міцю не малы па фармату і памеру том:
– Энцыклапедыя старапольская! Удружу табе. Недзе тут яшчэ заваляўся другі томік… Ледзьве выратаваў…
– Як?! – перапытаў Міця, разгортваючы кнігу і гартаючы старонкі з гербамі.
