— Іван Віктаравіч,— спакойна і разважліва сказаў ён.— Во слухаю цябе, і ведаеш, што прыходзіць у галаву? А ці не зацягнуў ты старую песню?
Лазовік разумеў, куды хіліць першы сакратар. К чаму гэты намёк? Гэта ж удар пад дых! Якое дачыненне мае той пралік, за які сам сабе не можа дараваць, да будаўніцтва комплекса, да аб’яднання калгасаў? Хацеў абурыцца ўголас, але стрымаўся, адчуваючы сваю віну.
— Я не супроць схем, навуковых разлікаў і прагнозаў,— працягваў між тым памяркоўна Радзевіч.— Я катэгарычна супроць таго, каб рабіць з іх фецішы, ставіцца, як да ікон, сілком усоўваць жывое жыццё ў гэтыя схемы, не ўлічваць нюансаў, новых непрадбачаных сітуацый і праблем, якія штодня падкідвае рэальнасць. Узбуйненне гаспадарак — сёння рэальная эканамічная, сацыяльная, тэхнічная неабходнасць. Не заўважаць гэтага, значыць, не бачыць далей свайго носа, значыць, зрабіцца закасцянелым схаластам. Што ж, давядзецца і паламаць некаторыя прынятыя схемы, вялікага ў тым страху няма. Хай пасядзяць, папацеюць твае спецыялісты, эканамісты, зробяць патрэбныя карэктывы, думаю, праз дзён дзесяць і ўправяцца. Разгледзім пасля на выканкоме, на бюро, вядома... Іншая справа: пазнавата надумалі — тут ты маеш рацыю. Але ўжо калі рашылі, то адступаць не варта, трэба даводзіць да канца, і як мага хутчэй... Ну, а што датычыць тваёй «авантуры» наконт комплекса, то, думаю, гэта несур’ёзна. У нас будзе час падумаць, як рашыць кармавую праблему, адкуль узяць пагалоўе і ўсё іншае.— Глянуў на Антоненку: — А ты як думаеш?
Той не чакаў такога пытання і адразу не адказаў.
— Магчыма... Але мяне не гэта хвалюе...
— А што?
Антоненка трохі памаўчаў, павярнуўся напаўабарота, глянуў у вочы Радзевічу:
— А ці не здаецца вам, што Сурміла тут проста хітрыць?
— Што значыць хітрыць?
Антоненка зноў не спяшаўся з адказам — ён ведаў, які кручок закінуў: усё можа зразумець, усё можа дараваць Радзевіч, толькі не хітрасцъ, няшчырасць, ён арганічна не выносіць розных спрытнякоў, хто хоча мець выгоду за чужы кошт.
— Мне думаецца,— амаль абыякава пачаў ён,— палітыка тут ясная: праглынуць Кунцэвіча з яго мільёнамі, на чужым гарбу ў рай уехаць — раз, апынуцца ў ролі голага караля, застацца, у рэшце рэшт, ля разбітага карыта — два...
Радзевіч неспакойна закруціўся ў крэсле:
— А чым гэта можна даказаць? — Глянуў насцярожана, недаверліва.
— Памяркуйце самі: справы з эканомікай і фінансамі ў Сурмілы не бліскучыя — даўгі, мінусы, суседзі абскакалі па ўсіх паказчыках. Значыць, не паможа і вучоная ступень, рана ці позна, а дабяромся і да яго. То чаму б не прыбраць багатага Кунцэвіча? Тым больш, нічым не рызыкуе, аб’ядноўваючыся,— Кунцэвіч яму не канкурэнт. Па-другое, усе яго пачыны і ініцыятывы апошніх год лопаюцца, як мыльныя бурбалкі. А ён чалавек не дурны, ведае, чым у рэшце рэшт усё можа скончыцца — бясконца нельга шукаць нейкія аб’ектыўныя прычыны. Вось і спатрэбіўся адцягваючы манеўр, дымавая заслона, якой можа стаць арганізацыйная перабудова...
Тое, што гаварыў Антоненка, было падобна на праўду, і гэтая праўда дужа пякла Радзевіча. На самай справе, у Сурмілы даўно нешта не ладзіцца, а ён, першы сакратар, так і не дабраўся, каб «улезці», самому разабрацца, чаму не ладзіцца ў Сурмілы? Ніхто не ведае, а была на тое прычына, пра якую нават сабе самому прызнавацца не хочацца...
Некалі, у пасляваенныя гады, яны працавалі з Сурмілавым бацькам. Той быў сакратаром райкома камсамола, ён — інструктарам. У сябрах, вядома, ніколі не хадзілі, хоць былі амаль равеснікі. Сурміла трымаўся на адлегласці, не мог дазволіць сабе фамільярнасці з падначаленым, раўніва клапаціўся пра свой аўтарытэт, думаў і ўмеў, што сказаць, каму сказаць, дзе сказаць і як сказаць. Калі аднойчы, перамагаючы хваляванне, зайшоў і папрасіў у яго рэкамендацыю ў партыю, пачуў металічнае: рана, мы не можам засмечваць партыйныя рады, і тлумачыць, чаму рана, чаму і па якой прычыне, ён, Радзевіч, засмеціць партыйныя рады, палічыў лішнім. За гэта ніколі не меў ні крыўды, ні злосці — мо і праўда, было рана, але нейкі прыкры астой усё ж застаўся. I яшчэ... Яшчэ была блакітнавокая, з тугою касой піянерважатая Тамара, якая з першай сустрэчы запаланіла сэрца і мары... Усё было добра, пакуль нейкім чынам не даведаўся Сурміла... Hi з сяго ні з таго раптам ён зачасціў у школу, дзе працавала Тамара... Яго ж, інструктара, месяцамі стаў трымаць у далёкіх глыбінных вёсках, куды сам і носа баяўся паказваць — па хутарах і глухіх вёсачках тады яшчэ туляліся недабітыя акоўскія банды. Заданні даваў Сурміла строга: сагітаваць і прыняць у камсамол мінімум столькі чалавек, стварыць столькі камсамольскіх арганізацый... Агітаваў, арганізоўваў, тройчы ледзьве ногі выручалі... Сурміла дамогся свайго — не ўстаяла Тамара... Эх, Тамара, Тамара... Ажаніўся з ёю Сурміла, баючыся скандалу,— праз тры месяцы пасля вяселля ў іх нарадзіўся сын.
Потым па волі лёсу яшчэ двойчы перакрыжоўваліся іх службовыя сцяжыны ў розных раёнах вобласці... А калі сталася так, што апярэдзіў па службе Сурмілу, таго нібы падмянілі: куды падзеўся гонар і фанабэрыя! Не тое што настойліва, а назойліва стаў набівацца ў прыяцелі. Яго то бесцырымоннасць, то да гідлівасці непрыемныя заласкі, вечнае ныццё на свой лёс — маўляў, «зацёрлі», пакрыўдзілі — раздражнялі, выклікалі прыкрасць, аднак чамусьці ці то сумлення, ці то смеласці не хапала паказваць ад варот паварот. А калі Сурміла пераехаў у вобласць — усё стала па-ранейшаму: шукаў любую зачэпку, каб падкусіць, нават вітацца пачаў так, бы робіць табе вялікую ласку. Пакуль зноў не пакаціўся ўніз...
А потым ці то выпадкова, ці то не без удзелу бацькi ў раён прыехаў па размеркаванню Сурміла-малодшы... І зноў жыцця не стала ад званкоў, бясконцых просьбаў, крыўд, нараканняў, якімі даймаў Сурміла-старэйшы. Недарэчна, але, мусіць, і праз гэта надта ж не хацелася ездзіць у «Гігант»...
Вядома, не да ўсіх пачынаў, ініцыятыў, да якіх такі ахвочы Сурміла-малодшы, ставіўся сур’ёзна, з поўным даверам, аднак і не хацеў глушыць іх. У адрозненне ад бацькі ў яго, трэба аддаць належнае, ёсць смеласць, размах, і гэта падкупляе. Ніхто, напрыклад, так паслядоўна і настойліва не займаецца перабудовай вёскі, тэхнічным перааснашчэннем, як гэта робіць Сурміла, хоць, праўда, не абыходзілася без заскокаў...
— Сурміла — не тая кандыдатура,— працягваў Антоненка.— Не ўмее ён ладзіць з людзьмі. Яго гульня ў выключнасць, аўтарытарны характар, дыктатарскія замашкі — сур’ёзная перашкода для таго, каб стаць лідэрам такога калектыву. Мусіць, мы трохі аслеплены яго вучонай ступенню, не заўважаем таго, чаго не прамінём заўважыць у іншых.
— Чаго гэта не заўважаем? — нахмурыўся Радзевіч.
— А хоць бы таго, што зрабіў з сябе ўдзельнага князька. Я вам ужо дакладваў пра гэта, разбіраючы скаргі. Маральна-псіхалагічная атмасфера ў калгасе ненармальная, і перш за ўсё па віне Сурмілы. Не любяць яго людзі, у камуністаў не мае аўтарытэту. Дарэчы, і Клімовіч там аказаўся не на вышыні. I, урэшце, ведаеце што: мне думаецца, што Сурміла — звычайны, ардынарны карьерыст...
— Вось як! — ні то здзівіўся, ні то абурыўся Радзевіч. - Ты мне не абстракцыі і здагадкі, а факты падай. А то ведаеш, да чаго можна дагаварыцца...
— Факты...— трохі падумаў Антоненка і нечакана прапанаваў: — А давайце паклічам і прапануем яму пайсці намеснікам да Кунцэвіча... — Злавіў неўразуменны Радзевічаў позірк. — Для праверкі хоць бы... Паглядзім што запяе.
Радзевіч не прыняў усур’ёз гэтую выдумку — яна яму не спадабалася, аднак жаданне зараз жа даведацца праўду, развеяць сумненні, мо пасароміць Антоненку ўзяло верх.
— Што ж, давай праверым...— згадзіўся ён, рашуча націскаючы на кнопку званка.
Зайшла сакратарка:
— Сурміла прыехаў?
— Ён тут.
— Хай заходзіць...
4
Аляксандр Уладзіміравіч Сурміла ехаў у райком з прыўзнятым настроем. Ён здагадваўся, дакладней — ведаў, чаго клічуць. Яшчэ ўчора званіла Чыжэўская, цікавілася ходам зімоўкі жывёлы і між іншым прагаварылася, што бюро ўжо рашыла аб’яднаць калгасы.
Цікава, а як паводзіў сябе Лазовік? Упіраўся, пэўна, ратаваў свайго сябрука Кунцэвіча. Зрэшты, хто такі Лазовік, каб упірацца? Дробная сошка. Толькі строіць з сябе чорт ведае што. Гаспадар у раёне Радзевіч, як Радзевіч скажа — так і будзе. А Радзевіч, між іншым, палічыўся не з начальнікам райсельгасупраўлення, а са старшынёю калгаса. 3 Сурмілам! Гэта таксама шмат пра што сведчыць...
Зрабілася трохі не па сабе: во ўсцешыўся, як дзіця! Аднак, разам з тым і не хацелася адганяць гэтыя дужа прыемныя думкі.
3 аб’яднальным сходам, канечне, марудзіць не будуць — вясна. На тым тыдні, пэўна, і назначаць. Трэба папрасіць, каб на сход прыехаў сам Радзевіч. Трэба ж некалі разбурыць сцяну адчужанасці, якая невядома чаму з першых дзён узнікла паміж ім і Радзевічам. А ўсё ж незразумела, чаму ён цураецца, бокам аб’язджае калгас, ні разу яшчэ і ў хату не зайшоў? 3 бацькам жа яны... Хоць, наўрад ці калі яны дружылі па-сапраўднаму. Інакш стары не папярэджваў бы: з Радзевічам трымай вуха востра, глядзі, куды надзьме вецер... Даць задание жонцы, каб падрыхтавала стол як след...
