йоI йу. Тахханехь болх дIаболор бу вай. Мохьмад а, Лом-Iела а Iaмop ву шуьшинца цхьаьна.
Оцу дийннахь меттигерчу ишколе а йахана, цхьа азбука, масех тетрадь, къоламаш, кира деара Валентинас. ШолгIачу дийнахь Николай Трофимовича жима у кечдира, тIе Iаьржа басар а хьаькхна.
Валентинас ма-аллара, кхаа баттахь йоза-дешар Iемира деа берана. Делахь а кхиамаш цхьатера бацара церан. Энистан кхиамаш алсам бара. Мохьмада а, Лом-Iелас а мало йора, йа вуьшта аьлча, царна ловза лаьара. Делахь а йоза йаздан а, газет доьшуш цхьа таро йан а Iеминера и шиъ. Ткъа Муслиматна а, Энистана а шо далале шерра деша а, хаза йоза йаздан а Ieмиpa.
Шен дукхахйолу хан хIокхеран доьзалехь йоккхура Валентинас. Берашца къамел деш, цара оьрсийн дош нийса ца аьлча, нисбеш, книга йоьшуьйтуш, йоза йаздойтуш. БецигIарна иза шайн доьзалхо санна хетара. Валентина шайца йолуш, царна бицлора шайгара бала. Амма шо даьлча, вовшахкъастийра уьш. Минусинскерчу Iедална хиира Валентина разбойникан Зеламхин доьзалца болх беш хилар. Иза, кхузара дIа а йаьккхина, Минусинске йигира.
Дийнахь хIорш болчу вoгIypa Аркадий Петрович а, Николай Трофимович а. ХIокхарна хIун оьшу а хьожий, дечиг а доккхий, кхин кега-мерса гIуллакхаш а дой, дIавоьдура. Ткъа буьйсанна шайн гIайгIанашца шаьш буьсура хIорш. Кхузахь шо даьккхинехь а, бахархой шайца мел дика белахь а, цхьаьнггера а шайна кхерам бацахь а, буса, гIyй буллий, неI дIакъовлура цара.
Цхьана буса хIорш бийшина Iохкуш, цхьаммо меллаша неI туьйхира. Беци, Зезаг, ши йоI сема йара, амма уьш ца баьхьара гIуй дIабаккха. Мосазза а неI тоьхча, гIеттина, неIаре йахара Энист:
– Мила ву неI йеттарг?
– Со йу… – халла къаьсташ, шабарца вистхилира неI йеттарг.
Цуьнан аз тамашийна дара, иза зуда йу, боьрша стаг ву ца къасталуш. ХIетте а и аз зудчун озах тера хийтира Энистана.
– Оха буса неI ца йоьллу! – аз айдира Эниста.
– Бадик! Аниска!
– Хьо мила йу?
– Валя йу со… Сихха неI дIайеллахьа, Аниска…
Шеко йацара, и аз Валентинин хиларан. Эниста, гIуй дIа а баьккхина, неI йиллира. Амма сихха иза дохкойелира ша динчунна. Цунна хьалха лаьттара коьртахь лергаш долу боккха куй болуш, хьаьрса маж йолуш, боьрша стаг. Энистан мохь белира. Иза кхерайеллий хиъча, цхьана куьйга коьртара куй, вукху куьйга маж дIайаьккхира Валентинас.
– Сан хьоменаш! Аниска! Бадик! Беци! Зезаг! – массеран цIерш йохура цо, царна мара а йетталуш, барташ дохуш.
Цхьа хан йалийтира цара иштта, къамеле ца бовлуш. Царах шен дог а Iабийна, ша сени чохь дитина гали чудеара Валентинас.
– Ши куьг ластийна цайархьама, сайн аьттоне хьаьжжина, цхьацца кега-мерса совгIаташ деана ас. Дас-нанас баттахь цкъа доуьйтучу ахчанах хене йолуш ма йу со а, – гали схьа а даьстина, совгIаташ маьнги тIе охьадахка йуьйлира иза. – XIapa пальто Бецина а, Зезагана а йу. PoггIана лелор ашшиммо. Валенкаш а, шляпкаш а Бадикна, Анискина йеана ас. Мохьмадна, Лом-Iелина куйнаш, валенкаш йу. И шиъ Iай даим арахь, шелонехь ма хуьлу. Салазаш хоьхкуш, кхечу ловзарех ловзуш. Iумар-Iелина, Ахмедикна кемпеташ, пряникаш. Чай а, шекар а – массарна а йукъара.
Бецига пальто тIейухийтира Валентинас. Ткъа шина йоIана коьрта шляпаш техкира.
– Ма хаза товш а йу! – маракъуьйлура цо ши йоI. – Тфу! БIаьрг ма хила шуна, мел хаза йу шуьшиъ!
Зезаг кхача кечбан тохайелира, амма Валентинас сацийра иза:
– Сан Iойла дац, Зезаг! Сихха дIайаха деза сан.
– И хIун ду? Дера, гIyp йац, буьйса а ца йоккхуш-м! Оццул генара схьа а йеана, буьйса ца йоккхуш, дIа муха йоьду? TIe, буьйса йуккъе а ма йахана.
– Сатасале Минусинскехь хила йеза со.
– И хIун ду?
– Жандармерера бакъо йоцуш, гIалара арайалар дихкина суна. Ткъа ас йехча, цара иза лур а йацара. Лечкъина йеана со. Ца гора шуна суна тIера божарийн духар?
– Тхо-м цецдевллера хьох. Ахь лелийнарг забар йу, моьттура.
– ХIан-хIа. Жандармаш, полицейскийш тIекхаьчча, царна со ца йовзийта динера ас иза. ТIекхаьчча, йухайерзор йара. Иза дина ца Iен а мегара. Набахти чу кхосса а тарлора.
– Ой, хьо муха гIyp йу буьйсанна йуккъехь?
– Арахь соьга хьоьжуш лаьтташ извозчик ву говрийн салазца.
– Довхха чай мукъа мала новкъа йалале.
– Чай мала мегар ду. Кхин хIумма а вовшахйетта пурба дац шуна.
Сихха цхьа стака чай а мелла, массарна мара а кхетта, барташ баьхна, шен маж йуьхьа тIе а йоьллина, коьрта куй тиллина, тIе кетар йуьйхира цо.
– Валя, Дала сагIадойла хьан ахь тхуна деана совгIаташ. Хьо могаш-маьрша сихха хьайн дена-нанна тIе цIа йерзийта, – элира Бецис, иза тIаьххьара мара а къевлина.
– Суна лиъначуьнга хьаьжча, ма кIезиг совгIаташ ду уьш, Беци.
ТIаьххьара минот хало хилира Валентинина. Охьахьалха шен бIаьргаш чу гулделла хиш царна ца гайта, сихха араелира иза…
Валентина новкъа а йаьккхина, цIа чу дирзича, леррина шайн совгIаташка хьаьвсира уьш. ТIаккха, буьйса йаьллехь а, Мохьмад а, Iyмap-Iела а гIаттийна, чай мала охьахевшира.
– Тамашийна ду адамаш, – элира Бецис, шаьш йуха охьадийша кечлуш.
– ХIунда боху ахь? – хаьттира Зезага.
– ХIара оьрсий вешан мостагIий лору вай. Вешан бохамашна уьш берриг бехкебо. Къаьсттана – гIалагIазкхий. Вай йийсаре леццалц суна а моьттура. Ткъа хIорш дукхахберш дика адамаш хилла. ДогцIена, къинхетаме, комаьрша. Вай лецна БуритIа дуьгуш, Сипсу-гIалахула чекхдовлуш, гIалагIазкхийн зударша, вайна ха дечу дегIастанхойн дошлойн бертаза, вай тIехь долчу гIудалкха чу вайна бепигаш, булочкаш, нехча, стоьмаш кхуьйсура. Цхьаберш, вайга а хьуьйсуш, боьлхура. ХIинца кхузахь а массо aгIop вайна гIo дан, вайн дог эца гIерта. И Валя гой хьуна? Iедалера шена кхерам боллушехь, буса, генара, вай ган схьайеана…
– Оьрсий цхьатера ма бац, Беци. Нохчий а бац цхьатера. Вайна йукъахь а, оьрсашна йукъахь а бу къинхетаменаш, къизанаш. Комаьршанаш, сутарнаш. Оьзданаш, боьханаш. Дала иштта кхоьллина-кх адамаш. Iедал ду къизаниг, адамийн барт хила цабуьтург. Цхьа а халкъ дац вон. XIopa халкъана йукъахь вон адамаш ду…
5
Нохчаша шайн гIайгIанечу иллешкахь йийцина «Сийна Сибре» шен йерриг а халонашца, баланашца ловра Бецис а, Зезага а, йалх беро а. Мацалла ца хIуттура цаьрга. Iедало лучу рицкъанах тешна хилча-м, мацалла белла хир бара уьш. Йуьртарчу бахархоша кхачанан сурсаташ латтадора царна оьшучул а тIех. Дама, картолаш, копасташ, шура, даьтта, нехча, кхиерш а. Бахархоша шайна дохьу жижиг йуьхьанца ца дуура цара. Керстанаша дийначу бежанан жижиг жерга хетара. Амма хенан йохалла иза даа а дийзира. Шело а ловра цара. Цунах боьллера уьш. TIe, Аркадий Петровича дечиг латтадора царна. Херхаца доцца хедадой, этIадой, тIекIел дуьллура. Бахархоша, къаьсттана Валентина Михайловнас, царна массарна а Iаьнан духар а латтадора. Шайн ницкъ ма-кхоччу хIокхеран дог эца, садекъа, самукъадаккха гIертара кхузара адамаш.
Даа мерзаниг, тIедуха-когадуха диканиг, йовха хIусам хиларх тоам ца хуьлу стагана, нагахь санна цуьнан кийрахь цхьа
