Як мы прыехалi да кiрхi, зь цьвiнтара выносiлi труны тых, каго адпявалi раней. Мы трохi счакалi, i тады да нашае фуры падступiлi людзi. Безь вялiкага смутку яны агледзелi забiтых, штось коратка перагаворвалiся, уздыхалi i жагналiся. Я стаяў збоку i чакаў, што яны падступяцца да мяне - можа, з крыўдай, папрокам цi лаянкай. Але нiхто на мяне не зважаў. Быццам i не прыкмячаў нават. I я думаў: няўжо яны столькi пахавалi, што iм ужо нiчога не цiкава? Хто i чаму забiлi? Хаця што б я сказаў iм? Што я сам ведаў? Па адной труне яны пераносiлi нябожчыкаў за кiрху. Я туды не пайшоў, толькi адыйшоўся пад засень дрэваў i назiраў здаля.
За кiрхай прыткнуўся да каменнай агароджы невялiчкi могiльнiк - дужа акуратныя, пасыпаныя жарствой дарожкi, заiмшэлыя магiльныя камянi з аблезлымi надпiсамi, прысадзiстыя лютаранскiя крыжы з чорнага i шэрага мармуру. У дальнiм канцы могiлкаў, дзе ўжо не было дрэваў, цяпер хавалi. Раскапаная зямля, чалавек пяць жанчын у чорным убраньнi. Цi ня там пахаваюць i маiх нябогаў? I Франю. Я хацеў пайсьцi паглядзець тую мясьцiну, ды не адважыўся. Я мусiў быць паблiзу ад уваходу ў кiрху.
Я ня ведаў, што рабiлася ў сярэдзiне кiрхi, куды мяне не паклiкалi i я ня йшоў. Я ўсё ня мог саўладаць сам з сабою. Часам гатовы быў зарыдаць, ды не рыдалася. Здушыла штосьцi ў горле i не адпускала. I я хадзiў так па дарожцы ля кiрхi - узад i ўперад. Людзi, што заходзiлi з вулiцы цi выходзiлi з кiрхi, не пераставалi са зьдзiўленьнем пазiраць на мяне. Але нiхто не запытаўся нiчога, быццам для iх усё было надта звычайнае. I тое, што тут хаваюць, i што тырчыць ля кiрхi савецкi афiцэр. А можа у той iх няўвазе было пэўнае стаўленьне? Я б не хацеў тое прызнаць, хоць i цалкам адмовiць таксама не было падставы.
Зрэшты, людзкiя адносiны да мяне цяпер ня дужа мяне цiкавiлi. Адзiная мая цiкавасьць была цяпер у царкве. Дзеля яе я тут i хадзiў - сюды i туды, туды i сюды. Я прыпамiнаў начны аповед Франi, нашыя зь ёй размовы. А таксама словы, сказаныя небаракам доктарам Шарфам. Тады я не пярэчыў нi наконт мiру, нi наконт вайны. Усё ж вайна для нас вялiкая школа, я шмат што спасьцiг на вайне. Нават i ў яе апошнiя днi. Найперш тое, што нiчога ня трэба баяцца. На вайне табе нiчога ня зробяць, апроч як заб'юць цi параняць. Тое i другое надта ўжо проста, амаль прымiтыўна. Здаецца, аднак, толькi пасьля вайны з твайго жыцьця могуць зрабiць пекла. Калi не захочацца i жыць.
Можа, праз гадзiну цi дзьве мяне паклiкалi, i я зразумеў, што наблiжаецца самае важнае. Сунуўшы ў кiшэню зьнятую з галавы пiлотку, увайшоў у паўзмрок кiрхi. Там ужо чакалi мяне два сьвятары. Худзенькая белатварая манашка ў чорнай хустцы была за перакладчыцу.
- Хай пан скажа, як былi змарлыя людзi, - зьвярнулася яна чамусьцi па-польску. Сьвятары ўважлiва пазiралi на мяне.
- Я ня бачыў, - хрыпата адказаў я. - Як прыехаў, яны ўжо былi мёртвыя. Iх забiлi.
- Хто iх зрабiв змарлымi?
- Ня ведаю.
- Какой iмець канфэсiя маладая паненка?
- Хто ведае. Можа, каталiчка.
- Добжа, - сказала манашка i штось загаманiла да сьвятароў па-нямецку. Тыя згодна пакiвалi галовамi. Болей яны нiчога не запыталiся, мабыць, тая справа для iх была ўжо звыклая. Яны падалiся да нябожчыкаў, i тады я зiрнуў у труну, што была на краi. Да падбародзьдзя прыкрытая чымсь, Франя ляжала цiхенька, нiбы жывая, i толькi прыкiдвалася мёртвай. Прыкiдвалася, аднак, назаўжды.
Купка людзей, што была ў кiрсе, пачала адпяваньне. Я не разумеў словаў, але ад шчымлiвай мэлёдыi адразу пачало выварочваць душу. Дужа баяўся не стрымацца, баяўся заплакаць. Сьлёзы засьцiлалi зрок, я ледзьве стрымлiваў iх, каб не паплылi з вачэй. Дзiва, што навакол ня плакаў нiхто, толькi сьпявалi, быццам у якiм экстазе, i гукi анёльскага харалу самотна луналi пад цёмным скляпеньнем кiрхi. Можа, гэта было апошняе пахаваньне вайны. Спазьнелае пахаваньне. Злыя сiлы вайны дабiралi свае ахвяры. Быццам ня ўсё дабралi за чатыры гады.
Як пачалi зачыняць векамi труны, я памкнуўся блiжэй, ды спазьнiўся i Франi больш не пабачыў. Чорнае века назаўжды схавала яе ад мяне. Людзi ўзялiся паднiмаць труны, каб вынесьцi iх. Усё ж мужчын тут было няшмат, труны выносiлi па адной. Як паднялi труну з Франяй, я таксама падставiў плячо. Труна была ня цяжкая, хiба велiкаватая для маленькага цела дзяўчыны. Мабыць таму, як iшоў, здалося, што яна там варушыцца. Але варушылася, мусiць, ад нашых нязладных крокаў. Мы абыйшлi кiрху i жвiровай дарожкай патупалi ў самы канец могiлак. Ля каменнай сьцяны ў куце было ўжо накапана некалькi купiн-магiл - тых, каго тут пахавалi раней. З апошнiх магiл узьлятаў угару жвiр, то заканчвалi сваю працу два далакопы. Адзiн зь iх быў той самы нямко ў сiнiм бэрэце, зь якiм мы езьдзiлi па забiтых. Франiну труну мы паставiлi на дол ля яе магiлы, i мужчыны вярнулiся да кiрхi па астатнiя. Трохi разважыўшы, я пайшоў зь iмi.
Калi ўсе труны былi вынесеныя, сьвятар з крыжам у руках сказаў сваю казань, усе захрысьцiлiся. Я таксама перахрысьцiўся. Затым тройчы перахрысьцiў труну Франi. Далакопы на вяроўках хутка i спрытна апусьцiлi труну ў яму.
Ну во i ўсё.
Як апусьцiлi астатнiх, я ўжо не глядзеў. Я закопваў Франю. Гарнуў i гарнуў рыдлёўкай на чорную накрыўку труны. Як яна схавалася пад жвiрам, крыху перадыхнуў i пачаў сунуць жвiр зноў. Так да самага верху магiлы. З рэшты жвiру, наскрэбенай побач, змайстраваў кароценькi, бы дзiцячы, пагорачак якраз у рост Франi. Заплаканая кабета ў чорным шалiку зводдаль моўчкi перахрысьцiла мяне. Што ж, дзякуй табе, добрая аўстрыячка. I пухам табе аўстрыйская зямля, мiлая мая зямлячка.
Нi з кiм не разьвiтаўшыся, я зморана пабрыў да брамы. Было не да разьвiтаньняў, не да падзяк. Не хацелася болей чуць нiчыiх i нiякiх словаў. Нi нават бачыць людзей. Я чуўся спустошаным i зьнясiленым. Толькi адыйшоўшыся па завулку ад кiрхi, надзеў на галаву пiлотку i азiрнуўся. Гэтак звычайна рабiў на вайне, калi куды меў патрэбу вярнуцца - каб лепей запомнiць шлях. Сюды я павiнен быў вярнуцца. Я меў цьвёрды намер на тое.
I - не вярнуўся нiколi.
РУЖОВЫ ТУМАН
Было iхнае сьвята, i яны з кветкамi i сьцягамi iшлi да скамянелага правадыра. Iграў аркестар. Блiшчэлi трубы, ад дажджу блiшчэў гранiт помнiка, гарадзкое навакольле адбiвалася ў мокрым асфальце. Усе былi бяз кепак цi капелюшоў - сiвыя, лысыя, з мокрым пушком галовы, сурова-пакутныя позiркi на старэчых тварах. Адзiн нес невялiчкi вазончык бягоняў, якi ашчадна трымаў аберуч, на сагнутай руцэ вiсела клюка. Сярод iншых старых ён вылучаўся шыкоўнай, белай, амаль дзедмарозаўскай барадой, што ляжала на ягоных далёка не багатырскiх, змарнелых грудзёх. Як падыйшоў за iншымi да пастамэнту, няспрытна сагнуўся i паставiў свой вазончык, а, выпрастаўшыся, нязграбна, бы саромеючыся, перахрысьцiўся.
- Глядзi, Барсук! - амаль з захапленьнем тузануў за рукаў сябра Вiнцэсь. Жывы, ты глядзi...
Так, гэта быў Барсук, жывы i быццам здаровы, якога Ляксей зь Вiнцэсем памяталi яшчэ з ваенных гадоў, як жылi ў тым гарадку, дзе пражыў вайну i гэты стары, глуханямы чалавек з прозьвiшчам цi мянушкай Барсук.
- I, здаецца, усё ранейшы, - не сунiмаўся Вiнцэсь.
Дзiўна, аднак, што ранейшы. Жыцьцё цi натура таму прычынай? Або, можа, ружовы туман падману, разьвеяцца якому ўпарта не даюць абставiны. Такiя, як у гэтым выпадку з Барсуком.
Ён зьявiўся ў тым гарадку-мястэчку пры бежанстве. У першыя днi вайны з Заходняй Беларусi ўперамешку з войскам рынулiся i шмат якiя з цывiльных. Адныя ехалi на вайсковых машынах, iншыя на фурманках, а болей iшло пехатой - з клункамi, валiзкамi, дзецьмi. Барсук вырваўся зь пекла, падобна, сам, адзiн. Усе ягоныя сямейнiкi недзе прапалi, i ён прыпынiўся, чакаючы iх, у мястэчку. Мабыць, думаў, часова, ды так i асеў на ўсе гады акупацыi. Жыў у старой бабкi ля рову, зарабляў, чым мог: капаў грады, сек дровы, а то рамантаваў абутак. Еў, што дадуць, часта галадаў, i ўсё чакаў, казалi, сваiх - жонку i двух дзяцей. Ды iшоў час, а сямейнiкi Барсука не аб'яўлялiся. Часам было яму дужа кепска, але ў лес ня йшоў. Ды i хто б яго ўзяў у лесе ў партызаны - якi набытак з глуханямога? Хоць часам да яго наведваўся суседзкi хлопец Валера, якi, як тое некаторыя ўведалi, меў справу зь лесам, i то прападаў на тыдзень-другi, то цiшком зьяўляўся ў гарадку. Барсук яму быў патрэбны, каб падрамантаваць боты, то наладзiць трафэйны гадзiньнiк, у якiм, як аказалася, неяк разьбiраўся Барсук.
Аднойчы гэты Валера заявiўся не адзiн, а зь незнаёмым хлопцам, сяржантам з дэсантнiкаў. У iх была адмысловая справа: апрабаваць прадуктовыя карткi. Так, звычайныя карткi рацыянаванага продажу крупаў, мукi, солi, якiя выдавалiся службоўцам нямецкiх установаў, i якiя наладзiлi падрабляць у лесе. Цi, можа, у якой гарадзкой друкарнi? Значыцца - фальшывыя карткi. Вядома, для такой апэрацыi апрабаваньня Валера мог бы паслаць сястру Нiнку цi цётку Ганулю, але ж, мабыць, iх было шкада. I ён вечарком з напарнiкам насыпаўся да Барсука.
Якраз у той тыдзень Барсук сядзеў бяз працы i бяз хлеба, даядаў апошнi чыгунок бульбы, што зарабiў за рамонт комiна ў суседзяў; солi ў яго не было даўно. А тут раптам двое лясных гасьцей, партызанаў, гэтак сардэчна пытаюцца: як жывеш? Спачуваюць i шчодра надзяляюць карткамi. На, схадзi ў лаўку, атавар, нам прынясеш i сабе возьмеш. Нам што-нiшто, галоўнае - цыгарэты, астатняе возьмеш сабе. Мы людзi ня сквапныя, мы савецкiя партызаны...
