- З людзьмi нiзкаiнтэлектуальнымi трэба паводзiць сябе асцярожна, - сказаў Дуброўскi. - Раней я таксама гэтага не ведаў i, як вы, таксама iшоў да iх з адкрытаю душою, гутарыў з усiмi, панiбрацтваваў... А яны не паважаюць тады, калi знiжаешся да iх. Яны паважаюць таго, хто зверху над iмi, таго, каго трэба баяцца, хто не звяртае на iх увагi, не размаўляе з iмi. Вось былi два дырэктары ў адным саўгасе. Першы - просты чалавек, гутарыў з iмi, калi чарку-другую прапусцiць, а то i прынясуць яму дадому, як дасць каму машыну цi так што - даведку якую выпiша. Дык яго не баялiся - свой чалавек! I пляткарылi... А прыйшоў другi, дык да яго звяртаецца чалавек, а ён сядзiць i маўчыць. Той чалавек другi раз перапытае: "А можна мне гэта?" Дырэктар зноў маўчыць. Тады калгаснiк аж у ногi кланяецца: "Даражэнькi, а цi можна мне гэта,га?" Вось толькi тады дырэктар, ад сэрца адрываючы, кiне яму: "Добра, iдзi!" А на вулiцы да яго падысцi баялiся, такi ганарысты быў, бо як хто падыдзе i спрабуе казаць што яму, дырэктар iдзе, а чалавек бяжыць ззаду i гаворыць: "А можна мне, га?" Дырэктар сабе пад нос: "Добра, iдзi!" А ў сям'i ён быў ласкавы i разгаворчывы. Так што вучыцеся i вы не размаўляць, вытрымлiваць паўзу, калi да вас звяртаецца хам, быць ганарыстай...
- Вы людзей называеце хамамi? - з прыкрасцю спытала Маруся. - Значыць, вы князь, а яны - хамы?
- А як можна назваць людзей, якiя ўсё жыццё, як свiннi лыча, галавы нiколi не падымалi да сонца. Не бачаць нiякай прыгажосцi навокал, жывуць сярод прыроды i псуюць яе. Гараджане так да прыроды не ставяцца. Пасля паходу ўсё пасля сябе прыбяруць. А вы былi на ўскрайку лесу? У мiнулым годзе там дровы калгаснiкi для пiларамы загатаўлiвалi, дык засмецiлi ўвесь лес - галлё, пнi выкарчаваныя, усё гнiе, не прайсцi, спаганiлi лес. А можна ж было ўсё сабраць у кучу ды людзям аддаць на растопку печаў цi так куды... Металалом з механiчнага двара ў полi валяецца абы-дзе, расцягнуты па ўсiм поплаве. А раней тут якiя травы былi, кветкi. Мазуту ў рэчку злiваюць. Што датычыць мяне, то многiя мне зайздросцяць, багаты, маўляў, маёнтак аднаўляю не так для санаторыя, як для сваёй славы. Яны мне зайздросцяць. Як насякомыя, якiя ляцяць на гнiлое, так i зайздросны чалавек, прамiнуўшы добрыя намеры блiжняга, вышуквае ў iм заганы, каб упiцца языком-джалам сваiм...
Дуброўскi прысеў на лавачку. Маруся апусцiлася на ганак, уважлiва слухаючы яго.
- На вас пляткарылi духоўна пустыя жанчыны, - прадоўжыў ён, - i таксама ад зайздрасцi, бо не могуць зразумець вас - у вас жа багаты ўнутраны свет... Iм нiколi гэтага не зразумець. Я таксама не разумею iх, бо трэба для гэтага апусцiцца на ўзровень iх мышлення, а гэта цяжка, бо ў iх свае каштоўнасцi. Год за годам жывуць, гадуючы кароў, свiней, атрымлiваюць грошы i едуць у райцэнтр за шмоткамi. Большае iх не цiкавiць. Нядаўна ў райцэнтры быў фестываль, але нi адна мацi сваё дзiця не пусцiла. Iх самiх не цiкавiць нiчога, акрамя ежы i работы. Неяк была экскурсiя "Архiтэктурныя помнiкi раёна", нiхто з вяскоўцаў не паехаў. "З кiм жа мы карову пакiнем? - гаварылi яны. - Хто ж свiней пакормiць?" Адна настаўнiца не пусцiла сваю дачку. А другая паехала, з дзiцем. I з яе смяялiся. Смяюцца, калi хто iдзе на возера, адпачыць. Не дай бог, каб хто паехаў у санаторый лячыцца - гультайка... Дзяцей у лагер не адпускаюць няхай дома сядзяць, дапамагаюць. У дзецях з маленства забiваюць духоўнасць, i растуць яны сярод духоўнай пустэчы, плётак... А вы, Маруся, яшчэ крыўдзiцеся, што на вас пляткараць! - засмяяўся Дуброўскi. - А чым жа iм тут заняцца, калi не прамываннем касцей другога? На разумнейшае - галава не варыць. Яны жывуць у духоўным вакууме. I любы новы чалавек - гэта сенсацыя. Ведаеце, я быў апошнi раз у гэтай вёсцы ў маленстве. Думаў, вось прыеду - усё будзе па-новаму. Аказалася - нiчога не змянiлася, я вырас духоўна, а яны засталiся такiмi ж! Сустрэў дзяўчыну, з якой у маленстве сябраваў, вось, думаю, пагаворым, усё ж сельскагаспадарчую акадэмiю скончыла. I пытаю ў яе, калi апошнi раз у горадзе была. Кажа, нядаўна, на курсы ездзiла. Дык цi наведала тэатр? Наведвала, кажа, "Тэрмiнатар-2" глядзела. Дык гэта ж кiнатэатр, кажу! А яна: "А якая рознiца: тэатр цi кiнатэатр - усё адно: кiно!"
Маруся засмяялася.
- Нас заўсёды вучылi культурным манерам: як за сталом сябе паводзiць, у гасцях, на прыёмах, - дадаў Дуброўскi, - а вось як паводзiць сябе ў асяроддзi хамаў, нiхто яшчэ не напiсаў кнiжкi. А шкада! - Вы паедзеце са мною? павярнуўся да яе, крануў за руку Дуброўскi. - Заедзем у Менск, сёння ў фiлармонii канцэрт фартэпiяннай музыкi. Iгар Алоўнiкаў. У праграме Бах i балады Шапэна. Можна ў оперны схадзiць, там зараз "Севiльскi цырульнiк", у беларускiм тэатры - "Iдылiя"...
- Дзякую, - разгублена ўсмiхнулася Маруся. - Мне трэба падумаць.
- Не, - цвёрда сказаў Дуброўскi, - калi вы пачняце разважаць, абавязкова прыйдзеце да няправiльнай высновы!
Ён падняў яе за дзве рукi, усмiхнуўся:
- Бярыце свае рэчы - i ў машыну! Будзем падарожнiчаць - спачатку ў Менск, тады ў вашу вёску, а потым - у Нiцу. Там жывуць мае бацькi. Зараз яны адпачываюць. Я адправiў туды i Гайву...
"Вар'ят, - падумала Маруся, - i я буду вар'яткай, калi дам згоду на гэта падарожжа..."
ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ
I
- Во дурная! - раззлавалася свякруха, зыркаючы вачыма на Iрэну. - Якая табе гароднiна ў жнiўнi? Яшчэ памiдоры зялёныя, агуркi не выраслi! Вунь адшчыкнi зялёнай цыбулi ды еж з салам! Аладку бяры!
- Я ўжо тлустая стала ад вашых аладак i сала! - буркнула Iрэна. - Грошы ж ёсць! Ад мая месяца сядзяць без гароднiны! Паехалi б ды капусты ў горадзе купiлi, памiдораў!
- Бач ты! - ускочыла старая. - А грошы за гэта якiя?
- Чым мяхамi пярлоўку свiнням купляць, дык лепей бы гароднiны купiлi!
- Ды з цябе ж смяяцца будуць! У вёсцы жыве, а ў горадзе гароднiну купляе!
- А ўсё лета без вiтамiнаў - добра? - насупiлася Iрэна. - Я хацела клубнiку пасадзiць, дык нiхто расады не даў з баб!
- I правiльна - бо звядуцца! - падтакнула свякруха. - Я вунь малака дала папiць адной бабе, а яна пахвалiла яго, маўляў, смачнае, дык карова масцiтам захварэла!
- А чаму ж тады калгасныя не хварэюць? - ускiпела Iрэна. - Надакучылi мне вашы забабоны! Кветак хацела развесцi - не даў нiхто насення, усе баяцца, каб не звялiся!
- Лепш бы буракоў насадзiла! - буркнула свякруха. - Толку ад гэтых кветак! Адны матылi тады лятаюць!
- Як вы не бачыце прыгажосцi! - здзiвiлася Iрэна. - Прырода, кветкi, матылькi!
- Тфу! - плюнула старая i бразнула дзвярыма.
Са спальнi выйшаў Сцяпан, пачэсваючы ў сябе ў паху. Пачаў мачыцца ў вядро.
- Ты б хоць пасаромеўся! - крыкнула Iрэна.
- Дай лепш пахмялiцца, - буркнуў ён i пачухаў патылiцу.
- На каго ты стаў падобен! - узлавалася Iрэна.
- Схадзi ў вёску, - папрасiў ён. - У краму, пiва купi.
- Я туды болей не пайду! - адказала Iрэна. - Здароваюся, а мне нiхто не адказвае.
Сцяпан прысеў ля стала, узяў у рот бульбiну.
- Ты хоць рукi памый! - загадала Iрэна.
- Пайшла ты! - буркнуў ён.
Увайшла свякруха з поўным бульбы чыгуном.
- Не здароваюцца з ёю! - прамармытала яна. - А цi ведаеш ты, што першым здаровацца нельга - сваё здароўе аддаеш! У нас не здароваюцца! Гэта ў вас усё: "здрасце", "дзякуй"! Пайшлi ў госцi, дык зганьбiла толькi нас. Што нi слова, што нi кусок за сталом - усё: "калi ласка", "калi ласка"! У нас так не робяць! I час ужо кiдаць звычкi гарадскiя! Чаму з маiм кумам не пацалавалася за сталом, га?
Старая налiла ў чыгун вады i пiхнула яго ў печ.
- Томка! - пазвала дачку. - Iдзi карову завядзi на пасту!
Дзяўчына злезла з печы, пацягнулася i пачала апранаць спартовы касцюм.
- Мам, ну пусцiш мяне ў горад? - працягнула яна. - Там канцэрт сёння...
- Якi табе канцэрт! - агрызнулася старая. - Вунь у малiну збiрайся! Варэнне варыць трэба...
- Я ж ужо наварыла з малiны...
- Дык падлогу памый! - крыкнула тая. - Работы табе няма, на Iрэну ўсё глядзiш - тая то за матылямi ганяецца, то на неба глядзiць: "Ой! Якi прыгожы заход сонца!" Людзi пачуюць, дык скажуць, што дурная!
Старая ад злосцi кiнула на стол анучу i трапiла ў твар Сцяпану.
- Бляха старая! - закрычаў той. - Бацька, уставаў бы з печы хутчэй, а то гэтыя бабы заб'юць мяне! Пайшлi схованку матчыну шукаць - пахмялiцца ахвота.
- Я цябе пахмялюся! - абазваўся бацька i пачаў спускацца на прыпечак.
- А няхай вам Iрэнчына матка гарэлкi прышле! - падскочыла старая. - Я вяселле справiла за свае грошы, а яны i носа не паказалi! I не далi нi вiлкi, нi лыжкi! На халеру было тады гарадскую браць! Хай бы бедная, але вясковая, а то я з гэтай Iрэнкай здурнею! Чуеш, бацька, што яна мне ўчора заяўляе? Давайце, кажа, у цырк з'ездзiм! З яе самой цырк бясплатны - на каго я карову ды свiней кiну?
- Iрэнка хацела са мною ехаць, - працягнула Тамара, адчыняючы ў сенцы дзверы. - Мне трэба развiццё... Свет пабачыць...
- Ах ты, зараза! - схапiла вяроўку старая. - Бач, якiх слоў набралася "развiццё" ёй трэба!
I перацягнула дачку.
- Iрэна! - загадала нявестцы. - Iдзi гной з хлява выкiнь! Ды не хiмiч, як заўсёды, па паўвiл гною бярэш - каб поўныя вiлы былi, з верхам!
Iрэна агрызнулася i моўчкi пачала нацягваць чобаты. Сцяпан пляснуў жонку далонню нiжэй спiны i зарагатаў. Матка закiвала галавою, адчынiла тумбачку i паставiла пляшку гарэлкi.
