- Я, напэўна, ужо была княгiняй, - засмяялася Маруся, - калi мне было сем год, мацi сказала: выйдзеш замуж, то трэба i тое i гэта рабiць, а я вельмi здзiвiлася i падумала: а што тады будуць рабiць слугi?
Вайдаш засмяяўся.
- Дзецi да сямi год памятаюць сваё мiнулае жыццё, - сказаў ён. - Значыць, ты была княгiняй, а потым трапiла ў няволю...
- А кiм быў ты?
- Манахам, - адказаў Вайдаш, - але, мусiць, эгаiстам, малiўся для сябе, i ўсё. Таму Бог даў мне багацце для таго, каб я заняўся дабрачыннасцю.
- Ты ж не любiш бедных, - сумелася Маруся.
- Я не люблю iх за нахабнасць, - цвёрда сказаў ён. - Раз што-небудзь дасi - не адчэпяцца, патрабаваць будуць!
Маруся прытулiлася да ягонай шчакi вуснамi i прашаптала:
- Прабач, цяпер я буду заўсёды цябе слухацца...
Ярка мiгалi зоркi на начным небе. Вакол месяца вiднелiся два цьмяныя чырвоныя абрысы. Iрэна глядзела на чырвонае вогнiшча ў грубцы. Чакала, пакуль зварыцца бульба. Дровы гарэлi з трэскам, моцна. Недзе здалёку чулася выццё не то ваўка, не то сабакi. На прыпечку, у цёплым месце, скруцiлася абаранкам кошка, прыкрыла мордачку лапай.
- Ой, мароз будзе! Бульбу не паспеем выкапаць, - закрахтала свякруха i бухнула на стол запацелы з холаду буталь гарэлкi.
Хлопцы кiнулiся да стала. Засквiрчэла на патэльнi сала.
- Налiвай, Цiмох, пакуль жонка не прыбегла! - засмяяўся Сцяпан, пацiраючы рукi.
- А твая што, нос верне? - кiўнуў Цiмох у бок Iрэны. - Прывыкла да гарадскога каньяку?
- Навошта мне ваша смярдзючая гарэлка? - адазвалася Iрэна.
- Ну, будзь, Сцяпан! - падмiгнуў Цiмох брату. - Нам болей застанецца!
I перакулiў чарку.
- Табе налiваць, Халiмонка? - засмяяўся Сцяпан, выпiўшы сваю чарку. - Цi як малодшаму не трэба?
- Хто малодшы? - працягнуў Халiмон. - Ты ж i ёсць малодшы, я - сярэднi.
- Малодшы таму, што апошнi ажанiўся! - зарагатаў Цiмох. - Твая яшчэ за табою бегае, не дае пiць, а Iрка Сцяпанава ўжо прывыкла, не крычыць!
- Я табе не Iрка, а Iрэна! - разгневана адказала тая.
- Iрэна - заднiца па калена! - зарагатаў Цiмох. - Прывыкай да нашай гаворкi: Iрка, Сцёпка, Цiмка i Халiмонка!
Iрэна, узяўшы таз з гарачаю вадою, пайшла ў другi пакой.
- Ай, хлопцы! - закрычаў Халiмон. - Жонкi нашы iдуць! Хавайце гарэлку! Мацi, на забяры!
Старая хуценька сунула пляшку пад фартух, а на парозе з'явiлiся дзве маладыя жанчыны.
- Мама! Вы зноў iх поiце! - закрычала старэйшая, у рванай сукенцы i кiрзавых ботах, чарнявая, з доўгiм носам.
- Баронь бог, Надзька!
- Знаю я ваша "баронь бог"! - адказала тая. - Цiмох! Дахаты! Я чатырох кароў выдаiла, а пятую не магу - ногi па калена ў г...не, iдзi гной выкiнь!
Той, уцягнуўшы шыю ў плечы, паплёўся за жонкай.
- Халiмонка, - цiха вымавiла другая маладзiца, прыгожанькая, з ружовымi шчочкамi, светлакосая, у чорнай з чырвонымi кветкамi хустцы. - Ты ж казаў, што не будзеш болей. Не кахаеш, значыць...
- Ай, Верка, прыдумала абы-што! - абняў жонку Халiмон. - Пайшлi спаць!
Сцяпан зарагатаў iм услед.
- Вох-вох! - завохкала старая ля печы, кiўнула ўбок пакоя, куды знiкла Iрэна з тазiкам. - Зноў мыецца на ноч твая чысцюля! З яе ж людзi смяюцца, у нас такога нiхто не робiць. Як вывесiць свае трусы на вяроўцы, дык сорам перад людзьмi - аж сем штук налiчыла. Нi адна мая нявестка так не робiць, адны-двое трусоў на перамену, ад банi да банi, тыдзень адны i носяць трусы! А гэтая? Ты ж на яе грошай не набярэшся, трусы купляючы! Iдзi скажы, каб апошнi раз такое было. Мыла трэба эканомiць, ваду з калодзезя носiм!
Сцяпан, смеючыся, пайшоў да жонкi.
- Што ты хочаш? - непрыветлiва сустрэла яго Iрэна. - Якi ты быў хлопец у горадзе: ветлiвы, акуратны! А зараз - брудны, адны трусы тыдзень носiш, на ноч не мыешся, мова не развiта, адны маты!
- А чаму я павiнен дома крыўляцца, як у горадзе? - здзiвiўся той. - Тут я дома, як рыба ў вадзе! На якi хрэн мне твая ветлiвасць? Хопiць, што ногi на ноч мыю, а каб хлопцы ўбачылi, што яшчэ i трусы мяняю, як ты, то засмяялi б, як цябе! Каб больш не мылася, мацi сказала!
- Пайшоў ты! - буркнула Iрэна.
- Ды смяюцца з цябе ўсе! - пачаў лаяцца падпiты Сцяпан. - Сядзеш есцi "дайце, калi ласка", "дзякую", "прабачце"! Будзь прасцей, паеў ды пайшоў працай займацца, а то на тваю ветлiвасць толькi час дарэмна трацiцца!
Сцяпан плюнуў i выйшаў з пакойчыка.
Да Iрэны падсела Тамарка.
- Глядзi! - паказала ёй чорную кнiгу, на якой вялiкiмi лiтарамi было напiсана Бiблiя. - Гэта ж наш бацюшка мне падарыў!
- Зноў па святарах бегаеш! - увайшла ў пакой мацi. - Гультаi яны ўсе! Бач, колькi зямлi маюць!
- У нашага бацюшкi сямёра дзяцей, яму ж трэба iх кармiць, вучыць, у людзi выводзiць! - заступiлася Тамарка. - А ў ксяндза няма сям'i, яму прасцей...
- Дзе грошы брала на кнiгу? - закрычала мацi.
- Ён мне так падарыў. Я сказала, што ты не пускаеш мяне ў нядзельную школу, дык ён падарыў!
- Калi ты ўжо бегала туды? Можа, як я на базар ездзiла? Га? Ты да нашай Сонькi схадзiла, дапамагла ёй кароў падаiць цi ўжо забылася на сястру, як тая замуж выйшла? - пачала сварыцца мацi. - Самую нiхто не бярэ, дык ты сястры зайздросцiш?
- А за каго тут iсцi, за Кольку Цяцеркiна? - засмяялася Тамарка. - Ён мяне праводзiў i замуж прапанаваў, але ён п'е! Навошта мне п'янiца? Я з Iрэнай паеду да цёцi Алены ў манастыр, у Полацак, можа, там i застануся! Чым з п'янiцамi жыць, як мае браты цi iншыя хлопцы, дык лепей Богу служыць!
- Калi мужык вып'е, тады яму весялей працаваць, - павучальна сказала мацi. - Iдзi за Кольку, у яго пяцёра кароў...
- Навошта вы трымаеце па столькi кароў? - здзiвiлася Iрэна. - З голаду, цi што, памiраеце? Малако здаяце, а грошай вашых не вiдаць, то сахар, то муку мяшкамi купляеце, а тады гарэлку гонiце!
- Вось Кольку i трэба паiць, каб гэтую хваравiтую ўзяў! - кiўнула ў бок Тамаркi свякруха. - Няхай яна табе скажа, што ў яе за хвароба! Ёй жа падымаць нiчога нельга, бо кроў з яе льецца...
- З-за вашай гаспадаркi я i надарвалася! - заплакала Тамарка. - Усё вам мала, мяхi з бульбай цягаць вам трэба, быццам хлопцаў няма!
- Што гэта за баба, што мех бульбы не падыме! - раззлавалася мацi. Здыхля! Радуйся, што хоць Колька бярэ!
I выйшла, грымнуўшы дзвярыма.
Тамарка шапнула Iрэне на вуха:
- Глядзi, што яшчэ мне бацюшка падарыў! - i паказала дзiцячае пiянiна. Пайграй мне, Iрэначка! Тое месца ў Чайкоўскага, дзе танец маленькiх лебядзяў!
Iрэна паспрабавала. На гукi пiянiна ўскочыла свякруха.
- Хату падмяцi лепш! - буркнула Iрэне. - Наша Сонька такая працавiтая. У яе столькi крышталя ў хаце, а цюляў колькi!
- На iх каты катаюцца! - засмяялася Тамарка. - I мужык п'яны сальныя рукi выцiрае! А ў сале чэрвi завялiся, бо жадзiна яна! I свiней малаком кормiць! А ўсё плача, што галодная!
- Ды Сонька дзiця ў баразне нарадзiла, такая працавiтая! Пуза пад нос, а яна сена з мужыком таптала, вiшнi на драбiне абiрала! А ты будзеш цяжарная, дык хадзiць будзеш баяцца, каб не выскачыла, здыхля! Сонька i на канi скакала цяжарная!
- Яна i сама, як той конь, на жанчыну не падобная! - засмяялася Тамарка.
- Не падобная? - скрывiлася мацi. - Iрэна, вось пойдзем на адведкi, дык пабачыш, якая наша Сонька! Там яшчэ i Гельтруда будзе, яна настаўнiцай працуе, за Сцяпана вельмi хацела! Працавiтая дзеўка, рукi, як качолачкi, плечы, як булава, круглыя, крутыя, любога мужыка за пояс заткне ў працы. Маўклiвая, слова ад яе не пачуеш...
- Шапялявая, вось i маўчыць! - засмяялася Тамарка. - I нiякая яна не настаўнiца, з вучылiшча педагагiчнага адлiчылi, бо тупая, вось пiянерважатай працуе ў школе, па блату!
- Яна не тупая, а працавiтая! - закрычала мацi. - Гельтруда паехала бульбу цётцы капаць, месяц не была на вучобе, вось i адлiчылi!
Тамарка засмяялася:
- Тупых работа любiць!
- Гультайкi вы дзве з Iрэнай! - раззлавалася мацi. - Анягож! На пiянiна трынькаюць ды Бiблiю чытаюць! Нi Богу свечка, нi чорту качарга!
I пайшла спраўляць працу.
Зоська з цiкаўнасцю пазiрала на хату Рыгора. Вось ужо месяц, як гаспадар знiк некуды. А што, калi гэта чары Соф'i, чары з таго свету? Сама Зоська ўжо не баялася анiякiх чараў, нават сама хацела нешта падрабiць цётцы Свеце i свайму бацьку. У Рыгора, казалi, была нейкая кнiга Белай магii, вось каб знайсцi яе! Тады можна i на Алеся паваражыць: што яе чакае з iм. Хлопец не збiраецца, аказваецца, працаваць у iх школе, паступiў у аспiрантуру, хоча быць акеанолагам. Цiкавае жыццё! А кiм будзе яна, Зоська, няўжо так i застанецца ў вёсцы бiблiятэкаркай? Яна ўсё Гайву раўнавала да Алеся, а яна цяпер i не прыязджае сюды. Кажуць, у яе шмат кавалераў, мяняе, як пальчаткi. Вядома, прыгожая...
Зоська пракралася да сенцаў Рыгора, знайшла пад каменем ключ i адмыкнула хату. У пакоях было ўтульна i таемна. Нiдзе не вiднелася люстэркаў - дзiўна, звычайна тыя, хто займаецца магiяй, маюць шмат люстэркаў. Яна прайшла да кнiжнай палiцы i пачала глядзець кнiгi.
- Гэта не дапаможа табе, - пачула голас.
Азiрнулася. На парозе стаяў дзядзька Рыгор: высокi, прыгожы, з кучаравым чубам, нават не скажаш, што яму сорак год. Такое ўражанне, што ён, наадварот, не старэе, а маладзее.
- Дзе вы так доўга былi? - пацiкавiлася Зоська.
- Па справах, - адказаў Рыгор. - У кожнага на гэтай зямлi свае справы. I трэба прытрымлiвацца таго, што табе паказана на руцэ. Свой лёс i на канi не аб'едзеш!
