Ад болю ды роспачы Кажухар i стагнаў, i круцiўся ў доле. Вочы яго змакрэлi, i ён ужо не саромеўся тае макраты, не выцiраў iх. А Дзед побач бы й не прыкмячаў таго, сядзеў, унурыўшыся нерухомым позiркам у дол, i моўчкi, пакутна перажываў нядаўняе мiнулае, яшчэ да паўстаньня, калi ён быў дома i пасварыўся з жонкай. Брыдка пасварыўся, хоць i было за што. Жонка ў каторы раз зрабiла ня так, але ж... Гэтая жаласьлiвая кабета заўжды кагось шкадавала - то дзяцей, то суседак, ды асаблiва каго-небудзь з раднi. Хто бяднейшы. А бяднейшым з усiх быў яе малодшы брат Сёмка, мнагадзетны i негаспадарлiвы селянiн, якi звычайна зь Вялiкадня сядзеў без кавалка хлеба. У Дзеда ў сьвiронку была прыхаваная тарбiнка грэчкi, меўся па вясьне засеяць лапiк ля сажалкi - ня ўсё ж душыцца бульбай ды крупнiкам. Але во жонка, як яго не было дома, добра-такi адсыпала з тае тарбiны брату - бач, згаладнелi дзецi. Згаладнеюць, ведама, бо трэба працаваць, дбаць пра дзяцей ды гаспадарку, а не лайдачыць паўгода на печы. I вось аддала пуд грэчкi, быццам самой непатрэбна. Дзеда гэта абурыла, проста ўзарвала, i ён даў добрага штурхаля жонцы, тая ўпала, загаласiла, а ён выскачыў на падворак, у самога аж трэсьлiся рукi. Якраз трэба было зьбiрацца ў полк на фармоўку, ён забег дадому за сякiм-такiм харчам, ды так i пайшоў улегцы, пад жончын плач. Спакваля, аднак, падабрэў, мiнулася злосьць, i не шкада стала той грэчкi, а паскуднае пачуцьцё засталося, не мiналася, нават расло з часам, i цяпер выбухнула, заглушыўшы ўсё iншае - ну трэба было? Гары яна гарам i грэчка, i ягоная ашчаднасьць. Ён гатовы быў аддаць усё, абы толькi засталася згода, дабрыня ды шкадаваньне адно аднаго. Бо чым цяпер жонка будзе памятаць яго? Тым грубым, злым штурхалём, ад якога паляцела ў кут?
Кепска, горка i балюча было на душы ў Дзеда. Калi б ня iх гэты канец, можа б, яшчэ i павiнiўся, i паладзiў з жонкай. Увогуле, яна была не злапомная, даравала рознае, ня першы раз. Але ўжо не павiнiсься - усё панясеш з сабой. На той сьвет. I ўсё праз гэтае iх жыцьцё, спрадвечную сялянскую галоту, якая душыла вяскоўцаў, не давала па-людзку жыць i нават па-людзку памерцi.
- Божа мiласэрны, мацi-царыца нябесная, - са сьлязьмi шаптаў побач Кажухар. - Не пакiнь нас, не адвярнiся хоць у гэты астатнi час...
- Успомнiў! - зноў зласнавата буркнуў Дзед. - Як прыпячэ, тады ўспамiнаем. Раней помнiць трэба было.
- Ды цi я калi забываўся? Я заўжды помнiў, малiўся...
- А цяпер малiся, не малiся - адзiн канец.
- Ай, Божачка ты мой, Божачка! - ледзьве не екатаў Кажухар, усё люляючы руку. Так было яму балюча - i ад рукi, i на сэрцы, i хацелася спагады хоць бы ад таго, хто апынуўся тады блiжэй за iншых. Ды чалавек той, вiдаць, не прывык спачуваць. Зноў жа марна было цяпер спачуваць каму-небудзь - усе яны апынулiся ў аднолькавым гаротным стане i мелi аднолькавыя падставы для спачуваньня. Ад каго толькi? Хiба ад госпада Бога.
Мяцельскi капаў апантана, але, мусiць, трэба было глыбей, хоць няроўныя, абрушаныя берагi дасягалi яму пад пахi. Ды ён пачаў стамляцца, i камандзiр, якi прыкмячаў усё, кiнуў Забелу:
- Давай, падмянi.
Нядаўнi гiмназiст Iгар Забела зь яўнаю неахвотай улез у яму, пераняў з рук Мяцельскага цёплы ад натруджаных далоняў тронак рыдлёўкi. Неяк так сталася, што ён хутка перажыў сваё напружаньне; стрэл, а затым i скрываўленая галава Аўстрыякi вярнулi яго да самотнай рэальнасьцi, якая абяцала неўзабаве паставiць вялiкую кропку на ўсiм. Усьвядомiўшы тое, Iгар адчуў рэзкi iнстынктыўны пратэст - як было добраахвотна класьцiся ў зямлю ў свае няпоўныя дзевятнаццаць гадоў? Але няўмольная сiла абставiн, якая ўсе апошнiя гады люта ўладарыла над людзкiмi лёсамi, гнула ягоную волю ў дугу, заўсёды дамагаючыся свайго. Рэдка калi тыя абставiны выяўлялi паслабку, давалi зрабiць, як сам хочаш. Дзiўна, але тады, у той самы рашучы вечар, калi ён мог бы зрабiць iнакш, ён iнакш не зрабiў. Праз боязь, страх i трывогу ён зрабiў так, як вымагаў ад яго сяброўскi абавязак, па-свойму зразуметае высакародзтва. Ён не адмовiў Алегу Блажэвiчу, ён пайшоў зь iм. Ранiчкай, як мацi яшчэ спала, таропка сабраў свой небагаты набытак - пару бялiзны, башлык, пачак папярос, Лёльчына фота i шаснуў праз чорны ход на зборны пункт у гiмназiю. Сярод пракуранай людзкой гаманы не адразу знайшоў свойго старэйшага сябра Блажэвiча, якi, пацiскаючы яму руку, каротка кiнуў: "Малайчына, умееш трымаць слова гонару" i запiсаў у сваё аддзяленьне. Тады, можа, першы i адзiны раз Iгар цiха паганарыўся ў душы за сваё высакародзтва, што намогся i стрымаў слова. Што, калi спатрэбiлася, можа на справе абаранiць незалежнасьць народнай рэспублiкi, пра якую сказана столькi прыгожых i рашучых словаў. Цi ён думаў тады, што праз колькi тыдняў будзе выцягваць скрываўленае цела Блажэвiча з засьнежанага поля пад Семежавам - цяжкапаранены ўранку, той да вечара сьцякаў крывёй пад бальшавiцкiм агнём, увесь дзень да яго нельга было падабрацца. Iгару ў тых баях наогул пашчасьцiла, можа, пашчасьцiла i пазьней, нiводная бальшавiцкая куля яго не зачапiла. Мусiць бы, куды лепш было яму легчы разам з Блажэвiчам, прынамсi, не спазнаў бы таго, што давялося спазнаць затым i што ня дай Бог спазнаць нiкому. I ня толькi iхны жахлiвы паўстанцкi лёс, але i трохi iншае. Яшчэ да таго, як спалiць усе дакумэнты, неяк лежачы надвячоркам у кустоўi, ён спалiў Лёльчына фота, як дазнаўся ад людзей, што яго сьветлае, незямное каханьне стала жонкаю чырвонага слуцкага ваенкома. Ён узьненавiдзеў яе за здраду, без агiды ня мог сабе ўявiць, як яна цалуецца там са сьмярдзючым бальшавiцкiм камiсарам, не разумеў, чаму яна стала не такой, як была раней, чужой, нават варожай. Але неяк памалу тая яго нелюбоў выпетрылася, Лёлька рабiлася для яго ўсё больш абыякавай, i ён болей думаў пра маму, дужа дакараў сябе за ўсё тое, што прычынiў ёй сваiм гэтым свавольствам. А найбольш ён шкадаваў сябе, сваё кароткае жыцьцё. Жыцьцё, канечне, не ўдалося, чаго было за яго трымацца, чаго шкадаваць? Але ўсё роўна было шкада, хацелася жыць хоць як-небудзь, хай у той iх калатнечы. Ды было неяк. Неяк, бо ён дужа любiў сваю маму, што ўжо страцiла на мiнулай вайне ягонага айчыма, штабс-капiтана Левандоўскага, любiў-шкадаваў меншага брацiка Паўлiка. Як iм будзе жыць пры такiм iх сынку i братку?
Забела капаў ня так каб i ўвiшна. Глыбiня стала, мусiць, такой, якой i патрэбна было, кiдаць жвiр ён намагаўся высока, ды глыжы ўсё скочвалiся зь берагоў у яму - ужо не ставала сiлы кiдаць вышэй i далей. Зноў жа падмянiць яго, мусiць, не засталося нiкога, пэўна, усе ўжо адбылi сваю чаргу. Апроч, вядома, параненых Кажухара i камандзiра. Значыць, яму i давяршаць гэтую невясёлую справу.
Камандзiр ня мог скрануць шыяй, павярнуць галавы, але ён дбаў усё рабiць як належыць i кожную справу даводзiць да канца. Гэта было ягоным правiлам са студэнцкай маладосьцi, як вучыўся ў сэмiнарыi, затым выкладаў у гiмназii, а таксама ў вайну, калi, стаўшы прапаршчыкам, камандаваў паўротай у iнгерманлядзкiм палку. I калi ў яго што-нiшто не атрымлiвалася, не знаходзiла завяршэньня, дык часьцей не зь ягонай вiны - з прычыны ўмяшаньня вышэйшых камандзiраў цi зьбегу зьменлiвых абставiн. Як з гэтым iх партызанствам. Калi б ён быў на месцы камандзiра батальёна, дык шмат што, асаблiва спачатку, рабiў бы iнакш, ня лез бы на злом галавы супраць пэўнай сiлы, i, можа б, тады яны не дайшлi да гэтае ямы як да нейкай мiстычнай расплаты за ўсё ранейшае. Цi да апошняй кропкi ў тупiку, куды iх загнаў немiласэрны паўстанцкi лёс.
Цярплiва чакаючы, калi нарэшце будзе гатовая гэтая яма-магiла, камандзiр мiжволi i ў каторы раз перабiраў у памяцi падзеi апошнiх тыдняў-месяцаў iх барацьбы, каб усё ж хоць перад канцом зразумець нейкi таямнiчы сэнс iхнага трагiчнага фiналу. Але, мусiць, усё ўжо было перабрана ў памяцi. Натуральна, камандзiр разумеў, што прысуд iм быў вынесены даўно, гэты зыход быў вiдавочны, як толькi яны кiнулi выклiк страшнай сiле i сталi са зброяй у шарэнгу. Выклiк быў дзёрзкi i рашучы, а сiлы ўсё ж малыя, i менавiта гэтая акалiчнасьць вырашыла ўсё астатняе. Але i як было iначай? Народ чакаў, а кiраўнiкi адзiн перад адным iмкнулiся выступiць. Верныя рыцары рашучай фразы, яны сьпярша ап'янiлi тых, хто iх слухаў на ўсiх тых шматлюдных мiтынгах, а затым неўпрыцям i самi паверылi ў свае прыгожыя словы. Калi ж i самi сталi нявольнiкамi ўласных хмельных прамоваў, тады ўжо нiчога нельга было нi спынiць, нi перайначыць. Яны былi змушаныя, за iмi пайшлi iншыя, - найперш, хто мала разумеў, але надта верыў. А то iшлi з пачуцьця абавязку, раптоўна народжанага гонару i таму не маглi не пайсьцi. Калi не цяпер, дык калi ж? Хiба што нiколi. Але нiколi - было страшна, страшней за пагiбель, бо было банкруцтвам усяе сьвятой, шматгадовае справы. Так, ён таксама нямала сумняваўся ў хуткiм посьпеху паўстаньня, яшчэ больш было ў яго недаверу да колькi-небудзь удалага партызанства iхнага асобнага батальёна. Але iшоў, бо для яго заставалася пэўным: тое трэба было колiсь зрабiць, раней цi пазьней. Без таго, бязь iхнае галаваломнае адвагi, ахвяр i крывi ўся iх нацыянальная справа, бы невылечны сухотнiк, асуджаная на вялы, задоўжаны скон. Цяпер на скон ня будзе асуджана. Зерне кiнута, па вясьне ўгрэецца глеба, будуць усходы. Колькi б зiма нi доўжылася, настане вясна. Яны ж угнояць глебу, мусiць, такое iх гiстарычнае прызначэньне, так трэба. Для вольнай радзiмы i для гiсторыi.
