Так суцяшаў сябе камандзiр, а гарката няўдачы душыла яго, сьцiскала прастрэленую шыю, цяжка было дыхаць - на хадзе i тут, па-над ямай таксама. I тады ён успомнiў даўнi, звыклы зь юнацтва твар другога асуджанага, што калiсьцi стаяў не над ямай - пад вiсельняй, i яго вешчыя словы да каханай Марыськi. Да Беларусi. Нiколi яна ня будзе нi вольнаю, нi шчасьлiваю, пакуль ня скiне з душы прыгон маскаля. Апынуцца памiж Расеяй i Польшчай - усё роўна што памiж кувалдай i молатам, якi б'е мэтадычна, магутна, бязьлiтасна. Нiшто не стрывае тых жахлiвых удараў. Пакуль б'е молат i рэжа галовы серп. Гэта ж трэба такое прыдумаць - молат i серп, серп i молат...
Сарокi ў гольлi сакаталi ўсё болей, бы прадчуваючы тое страшнае, што тут неўзабаве адбудзецца. Iх ужо нiхто не адганяў, не палохаў, i яны бязладна паначаплялiся на бярозах, спраўлялi свае птушыныя хаўтуры. Зводдаль ад iх зьявiлiся са тры вароны. Тыя сядзелi спакайней, толькi зьдзiўлена пазiралi ўнiз, але маўчалi. Людзям жа было не да iх. Людзi апекавалiся ўласным клопатам.
Можа, самы спакойны, цiхманы i з выгляду нават абыякавы да ўсяго ў гэтай грамадцы быў Казак, шараговы стралец, патомны парабак слуцкiх фальваркаў. Галоўным правiлам яго ў жыцьцi было: як усе. Як усе паводзiў сябе ён, калi рабiў у пана Пясецкага: рабiць дык рабiць, есьцi дык есьцi, спаць дык спаць як усе. I на паўстаньне пайшоў таму, што пайшлi парабкоўцы з маёнтка - усе шасьцёра. Калi б яны пайшлi да бальшавiкоў, мусiць, да бальшавiкоў пайшоў бы i Казак. Але вызначыў выпадак цi, можа, адзiн парабак, якi па вясьне паявiўся ў iхным маёнтку. Ён не казаў, дзе рабiў да таго, але ў маёнтку быў прыстаўлены памагатым да цесьляра, рамантаваў iнвэнтар. Гэта быў дужа гаваркi чалавек. Сьпярша хлопцы ня дужа верылi, казалi: балбоча. Але неўзабаве ўслухалiся i сьцямiлi, што балбоча ня так сабе, нешта ўсё ж ведае. А i сапраўды, ведаў ён шмат што i шмат дзе пабываў за свае яшчэ маладыя гады, нават у Пiцеры i ў Рызе. Казаў, што па перакананьнях ён сацыялiст-эсэр i што толькi тады па-людзку зажывуць працоўныя людзi, як падзеляць панскую зямлю. Але перш чым падзялiць, зямлю трэба было адваяваць у паноў - палякаў ды расейцаў, Беларусь павiнна стаць незалежнай, як Польшча цi Нямеччына, мець свой урад i свой парлямэнт. Сьпярша гэта здалося дзiўнаватым - беларускi парлямэнт! Але пасьля, як у Менску сабралi кангрэс, хлопцы i праўда паверылi эсэру, бо нешта там адбывалася падобнае на яго прадказаньнi. Як загарэлася гэтая калатнеча ў Слуцку, ён i сагiтаваў усiх ехаць туды. Казак доўга не вагаўся, прыкiнуў: ваяваць за Беларусь мо ня будзе трудней, чым штодня iшачыць у панскiм маёнтку. Зноў жа, адгаворваць яго не было каму, шкадаваць таксама. Уранку яны запрэглi панскую фуру i ўсе шасьцёра пакацiлi шашою ў Слуцак. Начальнiкi i каторыя разумнейшыя з шарагоўцаў казалi: да зiмы пераможам, вернемся i зажывём сваёй беларускай сям'ёй, па справядлiвасьцi, без маскалёў i палякаў. Ведама ж, жыць сваёю сям'ёй, па справядлiвасьцi ды ў згодзе, хто не схацеў бы? Асаблiва яшчэ, калi надзеляць зямлёй. Казак быў ня супраць. Абы ўдалося. На жаль, не ўдалося. Ня толькi сваёй сямейкай, але й наогул жыць. Ды што ж... Казак не разумнейшы за iншых i, канечне, не шчасьлiвейшы. Калi во камандзiр, былы афiцэр i вучыцель, кажа, што iначай нельга, значыцца, i праўда нельга. Значыць, нявыкрутка, i таго, што яны ўдумалi, мусiць, не абысьцi. Прыйдзецца памiраць. Але як усе, так i Казак. Вось калi б закурыць толькi. Перад сьмерцю...
Закурыць, аднак, не было нi ў кога, i Казак патупаў, патупаў каля кучы жвiру ды стаў чакаць свайго часу.
Нарэшце адчуўшы, што хопiць, Забела збольшага параўняў дол у яме, памераў крокамi. Атрымалася восем крокаў удоўжкi, мабыць, хопiць на ўсiх.
- Фiнiта ля камэдыя! - знарок бадзёрым голасам гукнуў ён i кiнуў угору рыдлёўку.
- Ладна, годзе, - глуха азваўся камандзiр i паклiкаў астатнiх. - Усе сюды!
Калi яны неяк нясьмела, бы баючыся, узьлязалi на жвiр, блiжай да ямы, камандзiр цiха спытаўся:
- Хто першы?
- Першы ўжо ёсьць, - сказаў Мяцельскi. - Во Аўстрыяка.
- Давай яго сюды.
Разварочваючы ботамi рыхлую кучу, Мяцельскi рашуча падвалок распластанае цела Аўстрыякi да ямы, унiз галавой падаў яго Забелу. Той, ледзьве сам утрымаўшыся на нагах, пераняў небараку, сьцягнуў з краю ямы i неяк выпрастаў яго ў доле. Рукi Аўстрыякi трэба было пакласьцi на грудзях, але тыя нiяк не хацелi складвацца i тырчэлi скорчанымi пальцамi ўгору.
Тым часам да ямы падышлi Дзед з Кажухаром; трошкi зводдаль боязна-ваўкавата прыткнуўся непрыкметны Казак. Валодзька ўвесь час быў побач з камандзiрам. Ён змарнеў з твару, прыцiх, здаецца, баяўся вымавiць слова. Мяцельскi высока стаяў на кучы жвiру.
- Дык як будзем? Па адным цi ўсе разам?
- Па адным, - цiха мовiў камандзiр. - З нагана.
- У яме. Каб меней грукату.
Мабыць, усе ўсё зразумелi i сьцiхлi, нават ня дыхалi. Камандзiр абвёў усiх чужым напружаным позiркам i адчуў, што трэба нешта сказаць на разьвiтаньне. Цi на суцяшэньне. I ён сказаў:
- Што ж, спадары... Нам не ўдалося, можа, удасца iншым. Яны нас успомняць. Усё ж мы не за сябе, не за сваё, якога ў нас не было. Мы - за Беларусь. Нашу няшчасную старонку. Прымi, Божа, твае ахвяры...
Яны ўсе стаялi i маўчалi. Яны чакалi. I камандзiр, зглытнуўшы даўкi камяк у набалелым горле, раптам сказаў са знарочыстай строгасьцю:
- Хто першы?
Выдалася кароценькая пакутная паўза, пасьля якой Мяцельскi кiнуў са злосным адчаем:
- Ат, маць тваю... Давай я...
Зноў абрушваючы жвiр, рашуча скочыў у яму.
- Давайце рэвальвэр!
Камандзiр расшпiлiў на баку кабуру, выняў наган. Мяцельскi ўхапiў яго зьнiзу, рухава выцягся побач з застыглым ужо Аўстрыякам.
- Жыве Беларусь!
- Жыве, - нечакана слабым голасам азваўся камандзiр, i глухi рэвальвэрны стрэл у яме перапынiў ягоны водгук. Дзьве сарокi з блiжняй бярозы спуджана пераляцелi на дрэвы далей. А на зямлi зноў настала пакутная паўза, усе стаялi моўчкi, баючыся зазiрнуць у яму.
- Ну, хто далей? Ты, Зубко? - няпэўна павярнуўся камандзiр у бок Дзеда. Той сiгануў цераз жвiр i спынiўся.
- А ружжо?
- З ружжом, братка, - мякка сказаў камандзiр.
Тады Дзед неяк грузна звалiўся ў яму, i яны зноў зьнерухомелi, чакаючы. Чакаць, аднак, давялося нядоўга, стрэл каротка гукнуў i сьцiх.
- Ну? - зноў павярнуўся камандзiр да астатнiх. Засталося iх тут пяцёра. Ты? - запытальна кiўнуў ён да Кажухара.
- Ды я... Калi адважуся. Калi што, дык прыстралi, камандзiр. Калi што...
I няспрытна ўсеўшы на бераг ямы, Кажухар цiха споўз туды. Яны зноў прыцiхлi. Чакаць давялося даўжэй, чым тыя разы, мусiць, Кажухару ня дужа ўпраўна было з адною рукой. Нарэшце-такi ў яме лопнула тугiм стрэлам. Камандзiр падышоў, зазiрнуў туды, пастаяў крыху, углядаючыся ўнiз, ды зноў павярнуўся да астатнiх.
- Так. Забела!
- Я! - з гатоўнасьцю адгукнуўся Iгар i, не раздумваючы, лёгка скочыў унiз. - Я зараз. Тут толькi трэба паправiць, - пачулася зь ямы.
Яны не глядзелi, што ён там папраўляе. Мiжволi мярцьвеючы ў страхавiтым напружаньнi, яны чакалi стрэлу. У барабане нагана яшчэ заставалася тры патроны. Але ж тут iх стаяла чацьвёра... Гэтае адкрыцьцё сьпярша зьбянтэжыла камандзiра, а затым раптам узрадавала. Здаецца, яно давала нейкае выйсьце ў няпростай сытуацыi, пра якую ён цяпер напружана думаў.
Калi, як заўжды, боязна вычакаўшы стрэлу, яны азiрнулiся, дык Казак адчуў, што настала яго чарга. Без напамiнку або загаду ён разам са стрэльбай лёгка шаснуў у яму, дзе праз кароткi час трэснуў рэвальвэрны стрэл. На край ямы ступiў амаль зьмярцьвелы Валодзька.
- Сулашчык! - гукнуў да яго камандзiр. - Пастой...
Валодзька спынiўся, ледзьве ўтрымаўшыся на беражку ямы. Ён нават не зiрнуў туды, штосьцi новае адчуўшы ў голасе камандзiра.
- Табе, Сулашчык, заданьне: закапаць, зараўняць. Каб сьледу не асталося. I - жывi!
- Я?
- Ты, а хто ж. Жывi. За нас, за бацьку. Дай я цябе абдыму.
Няспрытна, адною рукой камандзiр нямоцна абняў Валодзьку. Трохi памарудзiў i таксама, густа абрушваючы жвiр зь берагоў, звалiўся ў яму. Валодзька застаўся стаяць - прыгаломшаны, разгублены, працяты адным пытаньнем: як гэта жывi? Адзiн? За ўсiх? Але як яму жыць бязь iх? Цi магчыма гэта наогул? Тое было незразумела, i ён стаяў, агалошаны, аднак, раптоўнай надзеяй, што будзе жыць. Яна, тая надзея, заглушыла ўсе ранейшыя памкненьнi, разбудзiла новыя пачуцьцi. У душу лiнула сьвятло, i ён ажно скалануўся ад неспадзеўкi, калi зь ямы пачуўся апошнi стрэл. Гэта быў стрэл камандзiра. Валодзька заставаўся жыць.
Пасьля ён закопваў яму-магiлу i плакаў. Ужо можна было ня стрымлiваць сьлёз, саромецца тут не было каго. У яму ён не зiрнуў нi разу, ён гроб i гроб рыдлёўкаю рыхлы жвiр зь берагоў i думаў, што здатная будзе магiла, сухая, калi б такая дасталася бацьку. Крыўдна было да сьлёз, але бацьку ён закапаў на прырэчнай балацявiне, у тарфянiку. Выкапаць глыбока там не было як, падступала балотная вада, дый часу надарылася якая гадзiна. Такi вось лёс чалавека, якога Валодзька любiў усё жыцьцё, жыць зь якiм усё жыцьцё марыў. Ды жыць не давялося. Здаецца, болей за ўсё бацька любiў Беларусь, i за гэтую сваю любоў дзевяць гадоў прагiбеў на нарымскай катарзе, нажыў там сухоты. За той час бязбацькавiчам падрос у Клецку Валодзька. Доўгiя гады марыў, як дачакаецца i сустрэне з катаргi свайго сацыялiста-бацьку, як яны затым будуць заўсёды разам. I праўда, дачакаўся. Ды разам давялося пабыць нямнога, бацьку зноў паклiкала Беларусь. Iдучы на фармаваньне палка, той нiзашто не схацеў браць з сабой пятнаццацiгадовага сына, казаў: рана, хай чакае яго зь перамогай пад бел-чырвона-белым штандарам. Валодзька i праўда застаўся дома, у iх слуцкiм дамку, дзе яны другi год кватаравалi ў панi Хаванскай. Ды дома Валодзька доўга ня ўседзеў, асаблiва калi дазнаўся, што ягоны катаржнiк-бацька стаў камандзiрам роты, у якую набiрае шарагоўцаў. Мацi яго тры гады таму як памерла, дома гаспадарыла старэйшая Валодзькава сястра Саша, якая сама рвалася ў войска, дзе апынуўся яе падпаручнiк муж, але ў яе была маленькая дачушка Леначка, i Валодзька наважыўся. Аднойчы ў марозьлiвы восеньскi адвячорак ён нечакана паявiўся ў Грозаве, адшукаў у штабной хаце бацьку, i ў таго ўжо не хапiла рашучасьцi прагнаць яго з батальёна. Над Мораччу зазiмкам яны прыкрывалi з групай адыход батальёна, i бацька, перабягаючы, атрымаў тры кулi ў грудзi. Доўга, марудна канаў на руках у счарнелага ад гора сына. Валодзька ледзьве пасьпеў закапаць яго ў балацявiне, калi ўжо бальшавiцкiя ланцугi шарылi ў прырэчным кустоўi - шукалi параненых.
