Моруа Андрэ
Фiялкi ў сераду (на белорусском языке)
Андрэ Маруа
ФIЯЛКI Ў СЕРАДУ
- Ах, Жэннi, пабудзьце яшчэ!
Жэннi Сарб'е на званым снеданнi трымалася блiскуча. Анекдоты i гiсторыi, расказаныя з артыстычным запалам i скампанаваныя, як у лепшых белетрыстаў, чаргавалiся безупынна. Госцi Леона Ларана, узрушаныя, зачараваныя, пераможаныя, здавалася, жылi па-за межамi часу ў палоне шчаслiвых хвiлiн.
- Не, ужо амаль чатыры гадзiны, i сёння якраз серада... Вы ж ведаеце, Леон, што ў гэты дзень я нашу фiялкi свайму кавалеру.
- Якi жаль! - прамовiў ён гучным абрывiстым голасам, што так падабаўся на сцэне. - Знаю, знаю вашу вернасць!.. Прымушаць не буду.
Яна пацалавала жанчын, мужчыны пацалавалi ёй руку. Развiтаўшыся, Жэннi выйшла, i ўсе хорам пачалi яе хвалiць.
- Гэта проста дзiва! Колькi ёй гадоў, Леон?
- Пад восемдзесят. Калi я быў дзiцем i мая мацi вадзiла мяне на класiчныя ранiшнiкi ў Камедзi-Франсэз, Жэннi была ўжо славутай мальераўскай Селiменай. А я, самi бачыце, не юнак.
- Талент не мае ўзросту, - прамовiла Клер Менетрые. - А што гэта за гiсторыя з фiялкамi?
- О, ды тут цэлы раман, якi яна мне аднойчы расказала i нiдзе ёю не запiсаны... Але я не адважваюся выступаць пасля яе. Параўнанне будзе не на маю карысць.
- Вядома! Параўнаннi - рэч шкодная. Але мы вашы госцi, вы абавязаны нас займаць i павiнны замянiць Жэннi Сарб'е, якая нас кiнула.
- Добра! Я паспрабую... Раскажу вам гiсторыю з фiялкамi ў сераду. Баюся толькi, што вы знойдзеце яе занадта сентыментальнай для сучаснага густу...
- Давайце, давайце! - падбадзёрыў Бертран Шмiт. - Наш час прагне шчырых эмоцый. Ён толькi зверху прыкрыты грубасцю, нутро ў яго далiкатнае.
- Вы так думаеце? Ну, што ж!.. Я наталю вашу смагу... Вы ўсе тут мала пажылi яшчэ, каб помнiць велiч i красу даўнейшай Жэннi Сарб'е. Яе пышныя рыжаватыя валасы, што хвалямi спадалi на мармуровыя плечы, яе пiльны, прытоены позiрк, рэзкi, нават жорсткi голас, якi раптам ламаўся, увесь налiты пачуццямi, выдзялялi i падкрэслiвалi сiлу яе духу, яе гордае хараство.
- Цудоўны маналог, Леон!
- Магчыма. Толькi з моды выйшаў... Дзякую за падтрымку... У кансерваторыi ў 1895 годзе яна атрымала прэмiю i адразу ж была запрошана ў Камедзi-Франсэз. На жаль, я ведаю па сабе, як цяжка трымацца ў гэтым славутым тэатры. Рэпертуарныя амплуа строга замацаваны за пэўнымi асобамi, якiя iх раўнiва ахоўваюць. Самая здольная служанка можа дзесяць гадоў чакаць, пакуль ёй дадуць нешта вартае з Мальера альбо Марыво. Жэннi Сарб'е, абаяльная, прыгожая, наткнулася на каменную сцяну жанчын, праслаўленых, учэпiстых. Усякая другая пакарылася б i тапталася на месцы альбо праз два гады перакачавала б у тэатр на Вялiкiх Бульварах. Але не такой натуры была наша Жэннi. Яна дала бой. На гэта яна мабiлiзавала ўсё: свой талент актрысы, культуру, прывабнасць, свае цудоўныя валасы.
Вельмi хутка яна паднялася ў тэатры на самы высокi ўзровень. Дырэктар быў ад яе ў захапленнi. Драматургi патрабавалi, каб асаблiва адказныя ролi даручалiся ёй i нiкому больш. Крытыкi, як згаварыўшыся, курылi ёй фiмiям. Нават грозны Сарсэ пiсаў: "Яе мiмiка i жэсты могуць зачараваць i кракадзiла".
Мой бацька, якi ведаў яе ў той час, казаў мне, што яна страшэнна любiла сваю прафесiю, была ўзброена тэарэтычна i шукала новых, асаблiва выразных спосабаў паказу. У той час тэатр спаўзаў на пазiцыi наiўнага рэалiзму. Калi ў якой-небудзь п'есе Жэннi павiнна была атруцiцца, яна наведвала бальнiцы i вывучала спецыфiку смерцi ад яду. Для выяўлення належных пачуццяў яна рабiла эксперыменты з сабой. У справах мастацтва яна не саромелася, як Бальзак, якi для сваiх раманаў выкарыстоўваў сябе альбо пачуццi любiмай жанчыны.
Можаце сабе ўявiць, колькi было паклоннiкаў у дзяўчыны дваццацi двух год у росквiце яе прыгажосцi i славы. Прабавалi падступiцца i артысты, i пiсьменнiкi, i банкiры... Адзiн з банкiраў, Анры Сталь, стаў яе абраннiкам. I не таму, што ён быў багаты. Яна жыла ў сваёй сям'i i была забяспечана. А таму, што ў яго таксама была немалая прывабнасць, а галоўнае, ён абяцаў з ёю ажанiцца... Вы ведаеце, што шлюб гэты адкладваўся, бо не давалi згоды бацькi жанiха, i толькi праз тры гады Жэннi выйшла замуж за Сталя. Пражылi яны разам нядоўга. Яе незалежны характар не мог мiрыцца з сямейнымi абавязкамi... Але гэта ўжо iншая гiсторыя. Вернемся да Камедзi-Франсэз, да дэбютаў нашай паважанай сяброўкi... i фiялак.
Уявiце сабе артыстычнае фае ў вечар аднаўлення з удзелам Жэннi "Багдадскай прынцэсы" Дзюма-сына. П'еса гэта мае значныя недахопы - i ў мяне, прыхiльнiка яго моцна скампанаваных п'ес, такiх, як "Паўсвет", "Друг жанчын", "Франсiён", развязны Дзюма "Чужаземкi" i "Багдадскай прынцэсы" выклiкае ўсмешку. Але ўсе, хто бачыў Жэннi ў ролi прынцэсы, сцвярджаюць, што яна стварыла праўдзiвы вобраз. Пра гэта я з ёю гаварыў не раз. Цiкава тое, што яна паверыла ў вобраз. "У тыя гады, - казала яна мне, - я даволi арганiчна думала так, як гераiня Дзюма-сына, i мне здавалася вельмi дзiўным выстаўляць напаказ пры поўным святле самае запаветнае, свае душэўныя перажываннi". Дадайце яшчэ, што ў гэтай ролi яна магла распусцiць валасы i паказаць свае цудоўныя плечы. Адным словам, гэта было ўвасабленне хараства.
Дык вось, пасля авацый, у антракце яна адпачывала ў фае. Вакол яе натоўп. Шчаслiвая Жэннi сядзела на ўслоне каля Анры Сталя i з натхненнем шчабятала пра сваю перамогу.
- Вось так, даражэнькi Анры!.. Цяпер мая лодка на вадзе. Ёсць чым дыхаць... Тры днi назад вы мяне бачылi. Дрэнна iграла, праўда?.. Плюхалася, як у лужыне... Танула... Рот быў залеплены... I вось гэты вечар... Збiраю ўсе сiлы, скачок - i я на паверхнi!.. Скажыце, Анры, а што, калi я правалюся ў апошнiм акце, не выцягну да канца? Божа мой, божа мой!
Увайшоў бiлецёр i падаў ёй кветкi.
- Ад каго?.. А! Ад Сэн-Лу... Ваш сапернiк, Анры... Занясiце ў маю прыбiральню.
- Тут вам лiст, мадмуазэль, - сказаў бiлецёр.
Яна разгарнула лiсток i гучна засмяялася:
- Гэта ад лiцэiста... Ён мне пiша, што ў сваёй школе яны заснавалi Жэннi-клуб.
- Тады ўвесь Жакей-клуб перабяжыць у Жэннi-клуб, - пажартаваў Анры.
- Лiцэiсты мне падабаюцца больш, чым аматары верхавой язды. О! I гэты канчае паэзiяй... Слухайце, мой друг:
Даруйце мне, што вершам вам пiшу,
Прабачце за радкi, што я няўмела склаў.
Я шчыра вас люблю i вельмi вас прашу,
Каб наш дырэктар гэтага не знаў.
Мiла... да немагчымасцi!..
- Вы будзеце яму адпiсваць?
- Вядома, не! Такое мне на дзень разоў дзесяць прыносяць. Адурэць можна, адпiсваючы... Але гэта мяне акрыляе... Паклоннiкi ў шаснаццаць гадоў... яны будуць захапляцца мною доўга.
- Наўрад!.. У трыццаць гадоў яны будуць натарыусамi.
- А чаму натарыусам нельга мною захапляцца?
- I гэта яшчэ вам, - сказаў бiлецёр, падаючы ёй букецiк фiялак цаною ў два су.
- О! Любата!.. Гляньце, Анры... А запiска ёсць?
- Не, мадмуазэль, запiскi няма... Дзяжурны гаварыў, што кветкi яму паклаў студэнт з Полiтэхнiчнай вучэльнi, у форму быў апрануты.
- Вiншую, мая дарагая, - прамовiў Анры Сталь... - Закруцiць галовы гэтым iксам у квадраце - справа нялёгкая.
Яна доўга нюхала фiялкi.
- Цудоўна пахнуць... Адзiныя знакi ўвагi, ад якiх мне радасна... Я не люблю сытай бывалай публiкi, што прыходзiць паглядзець, як я памiраю ў поўнач, гэтак жа, як у поўдзень бяжыць у Пале-Раяль паслухаць, як страляюць з гарматы.
- Публiку вабiць вострае, - заўважыў Анры. - Так заўсёды было... Крывавыя баi гладыятараў... Каб актрыса праглынула сто iголак, вось быў бы поспех!
Яна засмяялася:
- А каб швейную машынку праглынула - яшчэ больш было б славы.
- На сцэну! - паклiкалi з-за кулiс.
Яна ўстала:
- Я гатова... Iду глытаць свае сто iголак.
Вось так, расказвала Жэннi, i пачалася гэта прыгода.
У наступную сераду зноў у апошнiм антракце бiлецёр з усмешкай перадаў Жэннi букецiк фiялак.
- Ого! - павесялела яна. - Няйначай, ад таго самага студэнта.
- Ад яго, мадмуазэль.
- А якi ён на выгляд?
- Не ведаю, мадмуазэль. Пайду запытаюся ў дзяжурнага.
- Не трэба. Гэта не мае значэння.
Праз тыдзень яна не iграла ў сераду, але з'явiўшыся ў чацвер на рэпетыцыю, знайшла ў сваёй прыбiральнi крыху завялы букецiк фiялак. Выходзячы, яна запыталася ў вартаўнiка:
- Скажыце, Бернар, мне гэтыя фiялкi ад таго самага маладога чалавека?
- Ад таго самага, мадмуазэль... Ужо трэцi раз.
- А якi ён сабою, гэты студэнт?
- Сiмпатычны... Вельмi сiмпатычны... Худаваты крыху, шчокi ўпалыя, кругi пад вачамi... Цёмныя вусiкi прабiваюцца. Пенснэ. I яно так смешна - мундзiр са шпагай... Пабажуся, мадмуазэль, хлопец - закаханы па вушы... Працягвае мне букецiк i кажа: "Паважанай панне Жэннi Сарб'е" - i пачырванеў... як ружа.
- А чаму ён прыходзiць заўсёды ў сераду?
- А хiба вы не ведаеце. Серада - выхадны дзень у Полiтэхнiчным. Кожную сераду партэр i галёрка перапоўнены студэнтамi. I кожны з дзяўчынай.
- I ў майго ёсць дзяўчына?
- А як жа, мадмуазэль, але гэта яго сястра... Страшэнна падобная...
- Бедны хлопчык! Каб я была смялейшай, я б вас папрасiла прывесцi яго ў фае хоць адзiн раз, каб ён мне сам перадаў свае фiялачкi.
