А Дзядок, забыты ў пякарнi на печы, праз некалькi тыдняў пачарнеў ад дыму, якi там штодня стаяў пад столлю цэлаю хмарай. Праз нейкi час купцовы парабчанкi i яшчэ некалькi дзяўчат з тае вёскi знялi Дзядка з печы, каб напалохаць парабкаў, якiя пасля вячэры ў цемры павiнны былi iсцi спаць на сена. Апярэджваючы iх, дзяўчаты паспяшалi да аборы, абкруцiўшы прасцiнаю куль саломы, з якога наверсе тырчала галава Дзядка, i хацелi яго паставiць, нiбы пудзiла, ля сцяны, але тут нечакана каля iх пачаўся незвычайны шум, i вочы Дзядка засвяцiлiся агнём; дзяўчаты з крыкам разбеглiся,некаторыя пападалi непрытомныя на дарозе, iншыя ўскочылi ў дом, бледныя, быццам нежывыя: даведаўшыся пра гэтае здарэнне, пабеглi ратаваць самлелых, ледзь вярнулi iх да жыцця. Куль саломы i Дзядка знайшлi ля сцяны. Яўхiмiя крычала, што ў iм сядзiць д'ябал, гаспадар i iншыя мужчыны даводзiлi, што дзяўчатам усё гэта прымроiлася, бо яны палахлiвыя, аднак жа Дзядок ужо не вярнуўся ў хату, кiнуты ў адрыне, ён ляжаў там на вiльготнай зямлi.
Разнеслася вестка пра такую праяву па ўсёй ваколiцы. Карчмар Усвойскi, што жыў за пяць вёрст ад купца, чуючы такiя апавяданнi пра Драўлянага Дзядка, не даваў iм веры. Праслужыўшы гадоў пятнаццаць лёкаем у двары пана Н., ён прачытаў некалькi раманаў, перакладзеных з французскае мовы, i ўжо ўсе незвычайныя здарэннi былi яму зразумелыя, цуды i чары ён называў глупствам. Аднак жа, захацеўшы ўбачыць Драўлянага Дзядка, прыехаў да купца, пайшлi яны ў адрыну, знайшлi тую галаву, што валялася ў цёмным куце; паверхня яе пачала ўжо плеснець ад вiльгацi, гаспадар даводзiў яму, што гэта галава Сакрата, якi гаварыў свету праўду i якога ненавiдзела жонка. Усвойскi даў веры, бо i сам няраз чуў, як расказвалi пра гэтага славутага грэцкага фiлосафа; i прасiў купца, каб аддаў яму Дзядка, абяцаючы аддзячыць гарэлкаю або чым iншым; купец на гэта згадзiўся, бо ведаў, што яго жонка нiколi з галавою нешчаслiвага мудраца не змiрыцца.
Усвойскi прывёз яго ў сваю карчму, паставiў у куце на лаве за доўгiм сталом i кожнаму, хто прыходзiў да яго выпiць кiлiшак гарэлкi, з гордасцю паказваў Драўлянага Дзядка, даводзячы, што з твару ён зусiм падобны да даўнейшага мысляра Сакрата, якi пакутаваў i памёр за праўду.
Мiнула некалькi тыдняў. У святы дзень сабралася ў карчме шмат земляробаў i лёкаяў з маёнтка пана Н. Пасля захаду сонца, ужо ў змроку, п'яным парабкам заманулася пасваволiць i пажартаваць з Усвойскага. Дык калi карчмар на нейкi час выйшаў з хаты, яны ўзялi таго Дзядка, прасвiдравалi зверху ў дзвюх мясцiнах галаву, налiлi туды вады i пракалолi вочы шылам; вадзяныя кроплi, не раўнуючы, як слёзы, беглi па твары, i заплаканага Дзядка зноў паставiлi ў куце за сталом. Ледзь Усвойскi зайшоў у карчму, яны паказваюць на Дзядка:
- Глядзi, твой Сакрат плача, вiдаць, не даеш яму гарэлкi або пакрыўдзiў чым iншым.
Калi карчмар, дзiвуючыся, пазiраў на Дзядка, на панадворку сабакi, падняўшы морды, пачалi выць, рыкала жывёла ў аборы, куры, злятаючы з курасаднi, неспакойна, з крыкам бегалi па зямлi, вецер шумеў ля карчмы, усiх апанавала вялiкая трывога, працверазелi ўсе i малiлiся, аж пакуль гэта не супакоiлася. Я чуў таксама, што, калi гэтыя свавольнiкi вярнулiся ў двор, пан невядома з якое прычыны быў раз'юшаны i загадаў за тое, што доўга бавiлiся ў карчме, пакараць iх розгамi.
Усвойскi агледзеў Дзядка i расказваў усiм пра гэтае здарэнне, просячы кожнага, каб не чынiў яму нiякай знявагi; прайшло некалькi месяцаў, усё забылася, i сам карчмар, прымаючы ў сябе суседзяў i стрыечнiкаў i добра падвесялiўшыся, забыў пра ўсё i кажа да Драўлянага Дзядка:
- Ты гарэлкi з намi не п'еш, выкуры хоць цыгару, мне падараваў некалькi прыезджы пан, табе не пашкадую.
I ўсунуў запаленую цыгару Дзядку ў губы; тут забягаюць суседзi i крычаць, што страха ў карчме гарыць; працверазеў карчмар, выбеглi госцi, сабраўся люд, разабралi дах i ледзь уратавалi будынак.
Трымаў гэта ў сакрэце Ўсвойскi, думаў, як бы пазбавiцца ад Дзядка, але баяўся з iм абысцiся недалiкатна - кiнуць у агонь або ў ваду, бо ўжо зазнаў, як ён карае за крыўду. Чакаў толькi выпадку, калi будзе хто мець ахвоту яго набыць, але тым часам трымаў яго ўжо не ў куце за сталом, а заўсёды зачыненага ў шафе.
У тых самых мясцiнах на ўсход за лесам жыў пан Хапацкi, якi меў колькi падданых сялян, быў нейкi час асэсарам, а потым падсудкам, вучыўся некалi ў школах, i так вывучыўся, што не верыў нi ў што i з усяго кпiў.
Аднаго разу, едучы на лёгкай брычцы, ён наведаў карчмара, з якiм здавён меў агульны камерцыйны iнтэрас, бо праз яго збываў i набываў коней, да якiх быў вялiкi аматар. Усвойскi, хочучы збыць з рук Драўлянага Дзядка, дастаў яго з шафы i, ставячы на стале, кажа:
- Глядзi, пане суддзя, якi я маю рарытэт. Няхай пан здагадаецца: да каго гэты твар падобны?
Хапацкi, паглядзеўшы, кажа:
- Нейкi мужык лысы ды барадаты.
- Не, пане суддзя, гэта не мужык, гэта бюст вялiкага некалi мысляра Сакрата, я гэта ведаю лепш. Вялiкiя сакрэты i цяпер яшчэ хаваюцца ў гэтай галаве, ведаю пана даўно i толькi на знак мае павагi i прыхiльнасцi магу гэты рарытэт уступiць яму, - i падрабязна расказаў пра ўсё, што здарылася ў купца i ў яго карчме.
Хапацкi смяяўся да слёз, слухаючы гэтыя авантуры, i дзiвiўся з людское прастаты i дурасцi. Пасля дастаў з кiшэнi табакерку.
- Ну, Дзядок, - кажа, - гневаўся за цыгару, а я цябе пачастую добрым тытунём.
Гэтак кажучы, засыпаў у нос Дзядку шчопцi табакi.
- Што робiш, пане суддзя, далiбог, каб з гэтага не было кепскага!
- Не палохайся, ён за гэта не разгневаецца: гэта ж галава, як кажаш, славутага мысляра Сакрата, а мудрыя галовы любяць тытунь, бо гэта дапамагае iм мыслiць.
Усвойскi перажагнаўся i таемна малiўся, баючыся, каб не прычынiлася чаго-небудзь у яго карчме.
- Не бойся, у мяне Дзядок не будзе сваволiць, бо я i сам не менш ведаю за Сакрата. Ну, развiтайся з iм, пане Ўсвойскi.
Ён сеў у брычку, паклаў Дзядка на каленi, сцебануў каня i знiк за павароткаю, а карчмар яшчэ доўга стаяў i глядзеў яму ўслед.
Гэта было гадзiны за паўтары пасля паўдня. Маёнтак пана Хапацкага за лесам, ад карчмы не больш за чатыры вярсты, але - дзiўная рэч! - конь бег i бег, мiнаў пагоркi i лясы, пан бачыў увесь час незнаёмыя краявiды, праязджаў паўз вёскi, маёнткi i палеткi, аднак нiдзе не мог убачыць свайго жытла, сустракаў падарожных, хацеў у iх даведацца, у якi край заехаў, ды конь так шпарка бег, што немагчыма было перамовiцца нi з кiм хоць словам.
Сонца схавалася за горы, ужо вечар, дарогу ахутаў шэры змрок, конь увесь у пене, iшоў ужо цiхай ступою. Хапацкi думаў пра тое, каб трапiць у вёску, пераначаваць там i дапытацца дарогi. Тут знячэўку чорная хмара пакрыла неба, ноч зрабiлася такая цёмная, што на крок перад сабою нiчога не ўгледзiш, да таго ж i дождж лiнуў; нешчаслiвы вандроўнiк не ведаў, што чынiць, ды тут пры святле блiскавiцы ўбачыў каля дарогi маленькую будову. Былi гэта могiлкi, i здаўна там стаяла драўляная каплiчка. Хапацкi зварочвае з дарогi, каб схавацца ад навальнiцы. У цiхiм месцы за сцяною паставiў каня, сам заходзiць у каплiчку i чакае ў куце, пакуль прамiне гэтая бура. Пасля дастаў з кiшэнi табакерку i толькi адчынiў яе, як у святле нечаканае блiскавiцы ўбачыў над табакеркаю нейкую вялiзную сухую руку, што ўжо была гатовая ўзяць шчопаць тытуню. Перапалохаўся пан, выпусцiў з рук табакерку, выбег за дзверы i, не зважаючы на дождж i вецер, бяжыць у поле, сам не ведаючы куды. Шчасце, што ў хуткiм часе разышлiся тыя хмары, i ён на ўсходзе ўбачыў дзяннiцу i непадалёку на пагорку вёску, паспяшаўся туды, сустрэў сялян, што iшлi з косамi на луг. Ад iх даведаўся, што ён паблiзу Вiцебска, некалькi дзесяткаў вёрст ад свайго дому. У гурце касцоў прыйшоў на могiлкi, знайшоў каня i брычку на месцы, а табакерку ў каплiчцы на зямлi, аднак Дзядка там не было, i пан не памятаў, дзе i якiм чынам яго згубiў; праз колькi дзён пан Хапацкi вярнуўся дахаты i з таго часу вельмi добра запомнiў, што ёсць рэчы незразумелыя i яму, хоць ён ведаў не менш за Сакрата.
Амаль год пра Дзядка хадзiлi дзiўныя весткi; казалi, што нейкi пiлiгрым, носячы яго ў руках, з'яўляўся ў некаторых вёсках, вучыў люд дабрачыннасцi, нагадваў iм, каб яны шанавалi даўнiя звычаi i традыцыi сваiх продкаў, каб не адступалi ад праўдзiвае веры. Слухмяных i пабожных людзей ён бласлаўляў, ад разбэшчаных i адступнiкаў уцякаў.
Iншыя расказвалi, што перад заходам сонца была аднаго разу дзiўная праява, бачылi яе пастухi i аратыя. Нейкая прыгожая кабета ў белых строях, падобная да анёла, вянкамi цудоўных кветак упрыгожвала на лузе галаву таму Дзядку, i калi цiкаўныя людзi захацелi падысцi блiжэй, дык тая кабета, як бы дух якi, аддалялася ад iх - нi равы, нi густыя хмызы ёй не замiналi, узышла на возера i, нiбы белы воблак, узнялася над чыстай вадою i знiкла. Шмат такiх дзiвосаў расказвалi.
Цяпер раскажу, якiм чынам пасля доўгае i дзiўнае вандроўкi гэты Драўляны Дзядок трапiў нарэшце да мяне. Ведаеш добра нашу Беларусь, дарагi госцю, пры любых няўродах адзiн толькi лён найчасцей можа задаволiць нашы патрэбы, калi Пан Бог бласлаўляе наша поле. У пазамiнулым годзе было ў мяне шмат гэтага тавару, у нас яго набываюць купцы, а пасля, сабраўшыся з цэлае Беларусi, вязуць Дзвiною на караблях у Рыгу. Дык я з гэтым iнтэрасам прыехаў да купца, каб збыць яму свой тавар. У яго пабачыў вялiкi беспарадак, ягоная жонка Яўхiмiя ад вялiкага пярэпалаху i гневу ледзь дом не растрасла, наракаючы на свайго мужа: прывёз зачараванае страшыдла, якое заўсёды не дае ёй спакою. Купец толькi гадзiну назад вярнуўся дадому i, апраўдваючыся, прысягаў ёй, што ён зусiм у гэтым не вiнаваты. Ледзь гэты бунт я ўтаймаваў. Пасля спытаўся ў купца аб прычыне такой жончынай трывогi. Ён мне паведамiў, што галава мысляра Сакрата немаведама як з'явiлася ёй перад вакном i цяпер ляжыць за сцяною. Вывеў мяне з дому, каб паказаць таго Дзядка, i прасiў мяне, каб я абавязкова забраў яго; я паклаў яго ў карэту, пагаварыў з купцом пра лён i вярнуўся дахаты.
