4
Яны яшчэ не скончылi лушчыць гарох, як за дзвярыма пачулiся крокi. Котка скокнула на дол i схавалася за Плiтою сярод складзеных дроў. Усе трое пераглянулiся i замёрлi на месцы. Па выразе жончынага твару Кантэн зразумеў, што яна, як i ён сам, падумала пра паштальёна. Але калi прыйшоў паштальён, то гэта значыць...
Сапраўды, гэта быў паштальён. Кантэн пазнаў яго па тым, як ён стукаў у дзверы. Перад тым як адказаць, Кантэн яшчэ раз паглядзеў на Дэнiзу. Яе напружаны твар з напаўадкрытым ротам быў павернуты да ўвахода.
Кантэн адгукнуўся, i на парозе з'явiўся мясцовы паштальён. Сёння пад блакiтным кепi ў яго быў шарсцяны шлем. Паштальён, як заўсёды, гучна сказаў:
- Здаровы былi, Кантэны!
Нiхто яму не адказаў.
Iзабэла i Кантэн паднялiся i стаялi ля сваiх крэслаў, пакуль паштальён не наблiзiўся да стала з пiсьмом i не сказаў:
- Прынёс навiны ад вашай большай.
Тады Кантэн падышоў да буфета, узяў лiтр вiнаграднай гарэлкi i дзве шклянкi. Вярнуўся, налiў i спытаўся:
- Ну, як дарога, Фернан?
- Тут яшчэ нiчога, - адказаў паштальён, - а вось у нiзiнах намяло. Цяжка будзе прабiцца снегаачышчальнiку.
- Трэба час.
- Ведаю, але ты можаш не турбавацца. Гэтым займаецца Густаў Ламбэр. Ён не будзе губiць сваю жывёлу. Кожны раз, калi выпадае нагода асушыць бутэльку, ён дае трактарыстам дастаткова часу, каб яны аддыхалiся i ачысцiлi дарогу да яго фермы. А твая побач.
Кантэн слухаў яго, а сам глядзеў на блакiтны канверт, што ляжаў на рагу стала. Iзабэла таксама не брала яго ў рукi. Яна глядзела то на канверт, то на паштальёна, то на дзверы. Нiхто не дакранецца да гэтага пiсьма, пакуль тут гэты чалавек.
Паштальён адпiў палову сваёй гарэлкi, цмокнуў языком i сказаў:
- Я бачыў сляды, як праходзiў каля пiльнi, i падумаў, што нехта прыходзiў ранiцай. Няўжо, думаю, Кантэн выходзiў з дому? А потым прыгледзеўся: сляды чапляюцца адзiн за другi, не, не яго.
- Праўда, не мае, - адказаў Кантэн, - гэта настаўнiк заходзiў па кнiгу.
Паштальён кiўнуў галавою ў знак згоды. Нейкi час ён глядзеў то на пiсьмо, то на Кантэна, то на Iзабэлу, нарэшце спытаў:
- У яго была справа да вас?..
- Не, ён хацеў сваю кнiгу, i ён забраў яе.
Iзабэла прамовiла гэта вельмi хутка, але суха. Крыху здзiўлены, паштальён асушыў сваю шклянку, правёў далоняй па вусах, пасля надзеў свае авечыя рукавiцы. Перад тым як выйсцi з хаты, ён яшчэ раз кiдае позiрк на пiсьмо i пытаецца:
- Марыя-Луiза ўсё яшчэ ў Лiёне? Яна задаволеная? Не сумуе па родных мясцiнах?
Зноў жа яму хуценька i адрывiста адказвае Iзабэла:
- Але, яна задаволеная.
Пераступаючы цераз парог, паштальён зрабiў невыразны жэст бэжавай бяспалай рукою ў рукавiцы i сказаў:
- Я не раз паўтараў, што яна кемлiвая дзяўчына. Яна знойдзе сваю дарогу ў жыццi. I зробiць гэта сама... Ну, бывайце! I добрых вам Каляд усiм!
Кантэн пачакаў, пакуль паштальён адышоўся на некалькi крокаў, потым зачынiў дзверы. Добра павеяла холадам. Кантэн адчуў гэта праз вязаны свiтэр i ўздрыгнуў. Калi ён вярнуўся да стала, Iзабэла ўжо ўзяла ў рукi канверт i маленькi ножык з вострай дзюбкай, якiм Дэнiза крышыла яблыкi. Яна выцерла фартухом лязо i пачала лёгкiмi i раўнамернымi рухамi асцярожна рэзаць паперу. У гулкай цiшынi гэты цiхенькi шоргат быў падобны на грымоты. Кантэн i Дэнiза сачылi за рухамi мацi, i, як толькi тая выцягнула лiст з канверта, малая сказала:
- Канечне, гэта пiсала Марыя-Луiза.
У яе голасе не адчувалася нi радасцi, нi трывогi. Пiсьмо было не доўгае. Дзесьцi на палову старонкi. Кантэн хацеў стаць побач з жонкай, каб прачытаць таксама, аднак нешта яго стрымлiвала, мабыць, гэты поўны спакой i нерухомасць кожнага.
Iзабэла чытала лiст, i яе твар камянеў усё больш i больш. Вусны паступова сцiскалiся, пакуль не ўтварылi вузенькую рыску. Нарэшце рука яе адкiнулася, вочы ўторкнулiся ў Кантэна, i яна выдыхнула:
- Так я i ведала... Я прадчувала... Гэтага трэба было чакаць...
Яе голас паступова мацнеў i пакутлiва дрыжаў. Кантэн усё зразумеў. Зразумеў яшчэ тады, калi на ганку пачулiся крокi паштальёна. Пры першых словах жонкi ён падумаў, што яна будзе плакаць. Аднак яе голас хутка набiраў упэўненасць. Праз хвiлiну яна ўжо крычала, крычала ўсё мацней i мацней, зрываючы злосць на Кантэне. Ён узяў лiст, працягнуты дрыготкай жончынай рукой, i адышоўся да акна.
- Канечне, - лямантавала яна, - гэта раскоша - убачыць дачку на Каляды! Гэта занадта вялiкае жаданне для мацi! Што яе гаспадары сабе думаюць? Якое яны маюць права? Нават дзеля яе будучага становiшча, цi можна дазваляць такое? Ёсць жа нейкая мяжа! Няўжо ўсе служачыя карыстаюцца гэткай свабодай?!
Яна кляла на чым свет стаiць гаспадароў Марыi-Луiзы, якiх зусiм не ведала, але Кантэн ведаў, што рана цi позна яна вернецца да яго. Ён скончыў чытаць, але баяўся зварухнуцца. Нават не падымаў вачэй ад блакiтнага лiстка паперы, па якiм роўненька беглi доўгiя тонкiя лiтары, напiсаныя рукой яго дачкi. Почырк Марыi-Луiзы быў не такi, як у яе апошнiх вучнёўскiх сшытках. Яны ляжалi на гарышчы, i Кантэн гартаў iх кожны раз, калi туды лазiў. Цяпер гэта быў почырк жанчыны.
Кантэн глядзеў на лiст да таго часу, пакуль перад яго тварам не ўзнiкла жонка. Спачатку яны моўчкi глядзелi адно на аднаго, потым Iзабэла спыталася:
- Табе, вядома, няма чаго сказаць?
Гэта мала нагадвала пытанне. Стары ўздыхнуў, пацепнуў плячыма i буркнуў толькi:
- А што ты хочаш, каб я табе сказаў?
- Цябе нiколi нiчога не кранае, табе ўсё роўна, што будзе i як будзе! гучна сказала Iзабэла.
Яна правяла шырака растапыранай далоняй па цыраце, пры гэтым моцна нахiлiлася i матлянула галавою знiзу ўверх. Гэты рух гаварыў сам за сябе: у iм было нешта абразлiвае для Кантэна.
- Канечне, - прадоўжыла, выпрастаўшыся, жонка, - Дзяўчына прыехала да iх адна, быццам сiрата, без нiкога, хто мог бы яе абаранiць. Хто мог бы паказаць iм... А яны адразу ўсё зразумелi! I давай яе эксплуатаваць. А як жа, хто моцны, той i гаспадар! А табе, яе роднаму бацьку, ад гэтага нi горача нi холадна!
Яна змоўкла на хвiлiну. Мабыць, чакала адказу, але Кантэн не адказаў. Тады яна загаварыла зноў, яшчэ больш зацята:
- Табе толькi адно ў галаве: каб яна дасталася гэтаму дурню-настаўнiку, вярнулася i засталася тут назаўсёды. Каб яна ўбiлася ў гэту кучу гною i век не вылазiла з яе! Ты гатовы загубiць тут яе жыццё, нават пальцам не хочаш паварушыць, каб дапамагчы ёй вырвацца дадому днi на чатыры! А яна яшчэ збiраецца ехаць у Парыж на няведама якi час. I мы не пабачымся перад ад'ездам!
Кантэн стаяў перад жонкай, быццам нямы. Яна часта папракала яго за тое, што ён не мог выпрасiць Марыi-Луiзе адпачынак, але так, як сёння, было ўпершыню. Раней жонка прасiла яго хоць напiсаць гаспадарам лiст, ды Кантэн не зрабiў гэтага, паколькi Марыя-Луiза тлумачыла яму, што гаспадары могуць гэта не так, як трэба, зразумець. Яна казала, што галоўнае для яе - цярпенне i стараннасць. Яна павiнна вытрымаць некалькi гадоў, каб урэшце мець забяспечанае жыццё. Кантэн заўсёды марыў, каб яна прыехала да iх, ён жадаў гэтага ад усяго сэрца, але добра ўсведамляў, што гэты прыезд прынясе шкоду дачцэ. I потым, ён нiколi не заводзiў аб гэтым гаворку, бо ўпотай ганарыўся тым, што яго дачка такая настойлiвая ў дасягненнi сваёй мэты. Iзабэла заўсёды была незадаволеная, калi Марыя-Луiза паведамляла, што не можа прыехаць дадому. Аднак яе ажно распiрала ад гордасцi, калi яна атрымлiвала лiсты, у якiх дачка распiсвала ёй сваю будучыню. I яшчэ, мяркуючы па падарунках, якiя Марыя-Луiза пасылала малодшай сястры ўжо год, яна пачала добра зарабляць.
Як толькi жонка замаўчала i ўтаропiла ў Кантэна вочы, ён вырашыў, што трэба нешта сказаць у адказ. Пасля невялiчкай паўзы Кантэн паабяцаў жонцы, што напiша лiст гаспадарам дачкi, хоць ён добра ўсведамляў, што гэта прапанова толькi больш раззлуе Iзабэлу. I сапраўды, у адказ тая суха рассмяялася i завялася зноў:
- Вар'ят! Ён напiша! Цяпер самая пара! I што ты напiшаш iм? Пра тое, што ты вычытаў у кнiжках, якiя табе дае другi разумнiк? Ты раскажаш iм пра свае прынцыпы? Пра сваю фiласофiю? Пра людскую роўнасць? Ты напiшаш iм, што ты селянiн. Чалавек, якi нiкога не абхiтрыў i нiчога нi ў кога не ўкраў. А яны атрымаюць твой лiст, калi дачка ўжо будзе ў Парыжы, i адкажуць табе, што яна застанецца там на некалькi месяцаў альбо гадоў...
Яе голас пачынаў дрыжаць. Iзабэлу душыў смех, якi рабiўся ўсё больш металiчным i напятым. Кантэну непрыемна было чуць яго. Ён i рад быў бы адказаць, але не знаходзiў слоў. Жонка на хвiлiну замаўчала, мабыць, стамiлася. Яе рукi дрыжалi, падбародак скрывiўся, падцягваючы нiжнюю губу. Яна цяпер не крычала, а гаварыла нейкiм прыдушаным голасам:
- Мы не ўбачым яе больш... Яна не прыедзе... Няўжо ты не можаш зразумець, што гэта значыць, га? Няўжо ты не здагадваешся, што ўпершыню за доўгi час табе прыйдзецца нарэшце патурбавацца?
Не падумаўшы, Кантэн загаварыў пра работу, пра надвор'е... Але яму не трэба было рабiць гэтага, бо Iзабэла зноў, каторы раз, перамагаючы свой смутак, засыпала мужа папрокамi:
- Пра якую работу гаворыш ты? На вулiцы зiма! А майстраваць перагонны апарат ты ўжо скончыў.
