ГОРДЫ ФIЛОСАФ
Дык вось, быў у тыя часы ў Полацку шкаляр, якога калегi i знаёмыя звалi толькi Фiлосафам, - з тае прычыны, што найбольшую прыхiльнасць ён меў да гэтага прадмета. Мала яму было аўтараў, дазволеных у школах. Ён iмкнуўся розным чынам набыць або прачытаць забароненыя ды антырэлiгiйныя кнiжкi французскiх фiлосафаў. Чытаў ён звычайна ўначы, калi ўсе спалi, а ўдзень i ўвечары апавядаў прачытанае сваiм калегам i пачынаў з iмi дыспуты, у якiх з вялiкiм трыумфам перамагаў.
Даведаўшыся пра гэта, прафесура i ксёндз-прэфект колькi разоў неспадзявана прыходзiлi да яго ў пакой, рабiлi заўвагi, забiралi кнiжкi, на яго вачах кiдалi iх у агонь, а самому прызначалi кару. Але праз гэта ён адно зрабiўся асцярожны, добра хаваў забароненыя кнiжкi i пасля прачытання нiкому нiчога не расказваў.
Калi ён закончыў курс навук, меўся вярнуцца дахаты i здзiвiць свет сваёй адукаванасцю; развiтаўшыся з настаўнiкамi, ён з прыяцелямi пайшоў да Драўлянага Дзядка.
- Скажы, галава мудрага Сакрата, - пытаецца, - цi шмат фiласофскiх твораў я ўжо прачытаў?
- Шмат, шмат, - адказаў Дзядок, - а яшчэ больш прачытаеш, але ў канцы жыцця будзеш найдурнейшы i памрэш дурнем.
Усе, хто там быў, засмяялiся. Шкаляр жа раззлавана плюнуў.
- Лухту вярзе пустая драўляная галава, - сказаў ён i пайшоў.
Пасялiўшыся ў вёсцы, ён не шкадаваў грошай на сваю бiблiятэку. Купляў фiласофскiя творы на розных мовах без разбору. Моладзi, якая часта збiралася ў яго, каб паслухаць пра высокiя матэрыi, ён апавядаў пра цуды, тлумачыў таямнiцы прыроды, якiх сам не разумеў, i быў вядомы там як вучоны чалавек, сапраўдны фiлосаф.
Ён знайшоў сабе яшчэ асiстэнта, нейкага чужаземца (таксама фiлосафа), добра яму плацiў i стварыў усялякiя выгоды. А той, хвалячы яго, называў генiем у фiласофii i, карыстаючыся з яго лёгкавернасцi, дадаваў да свае дурное фiласофii яшчэ i блюзнерствы.
Хутка малады фiлосаф заганарыўся, лiчыў сябе за выдатную асобу, пазiраў на ўсiх людзей, як глядзяць з горнае вяршынi на мурашак.
Аднойчы ў нядзелю, пасмiхаючыся, Фiлосаф запытаўся ў свайго таварыша:
- А цi паедзем мы сёння ў касцёл?
- Што там рабiць у касцёле, хiба, можа, табе трэба з кiмсьцi пабачыцца?
- Я хацеў бы сустрэць сяго-таго з суседзяў i запрасiць iх да сябе.
- То добра. На гэта шмат часу не трэба.
Прыехалi на iмшу. Святыня поўная вернiкаў. Фiлосаф выскачыў з карэты, заходзiць у касцёл, i калi стаў пасярод натоўпу - дзiва нечуванае! - дзе ягоныя шырокiя плечы i высачэзны рост? Вокамгненна стаў ён такi маленькi, як драўляная дзiцячая лялька. Хто стаяў блiзка - пазналi яго i пазiралi адны са страхам, другiя - з насмешкаю. I ўсе прэч адступалiся ад яго. Ён жа, сам перапалоханы, не памятаючы, што з iм дзеецца, хуценька ўцёк са святынi Божае, прыбег да карэты, дзе знайшоў свайго таварыша, расказаў пра гэты дзiўны выпадак. Сябар смяяўся да слёз i даводзiў, што ўсё гэта ад таго, што нервы разгулялiся, цi ад нейкае iншае хваробы. Аднак пасля гэтага выпадку Фiлосаф больш у святыню не заходзiў i вярнуўся дахаты ўстурбаваны.
Па ўсiм Полацкiм павеце простыя людзi, апавядаючы пра гэта адзiн аднаму, казалi, што Фiлосаф цяжка правiнiўся перад Панам Богам.
Праз некалькi дзён запрошаныя суседзi сабралiся ў Фiлосафа. Сярод гэтых гасцей была моладзь, якая вельмi ўпадабала гаспадаровы разважаннi; кожнае слова, узятае ў старажытных аўтараў, у яе разуменнi было найвышэйшай мудрасцю. Госцi дзiвiлiся з яго грунтоўных ведаў; пра што толькi Фiлосаф нi расказваў, мудрыя яго заўвагi захаплялi ўсiх. I гаспадар быў трыумфатарам, бо мог i растлумачыць любую таямнiцу.
Быў пагодны дзень, неба яснае, усе госцi выйшлi ў поле на шпацыр, i гаспадар з iмi. Паветра чыстае, вока цешылася малянiўчым наваколлем, на пагорках пасвiлiся шматлiкiя чароды, на спакойным возеры плавалi качкi i белыя гусi, у гаях адзывалiся птушыныя спевы, на лугах i жоўтых ад квеценi лiпах гулi, снуючы сюды-туды, працавiтыя пчолы; ясны дзень i пекныя краявiды захаплялi ўсiх. Фiлосаф разважаў пра размаiтыя з'явы жыцця. Урэшце - пра чалавека, што ён ёсць частка самога Бога, што душа яго, заглыбiўшыся ў даследаваннi, разумее ўсе цуды, бачыць усе таямнiцы. Добрыя ўчынкi ён называў анёламi, а грэх - нячыстым духам цi шатанам.
У час гэтых разважанняў галава яго вокамгненна схавалася пад капелюшом, зацьмiлася ў вачах, i знiклi ўсе малюнкi прыроды. Фiлосаф зрывае капялюш, i госцi бачаць перад сабою жудаснае вiдовiшча: не было ў яго галавы, толькi над шырокiмi плячамi вiсеў на тонкай шыi нейкi шарык накшталт макавае галоўкi. Задуманыя, стаяць усе, бледнасць на тварах, неспадзяванае дзiва перапалохала гасцей, усiм мову пазаймала.
Доўга ўся гэтая сябрына маўчала. Фiлосаф, круцячыся на адным месцы, нейкiм пiсклявым голасам мармытаў няўцямныя словы. Ледзь вырывалiся з грудзей яго ўздыхi, а калi падняў рукi ў неба, iмгненна ўбачылi над яго плячыма звычайную чалавечую галаву.
Госцi паглядалi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць, а яго сябар-асiстэнт смяяўся да слёз, даводзячы, што тое дзiва здарылася ад сонечнае спёкi, i раiў усiм вярнуцца дахаты, бо шпацыр у спякоту не спрыяе здароўю.
Усе паверылi, што бачылi звычайную рэч, i пераканалi гаспадара, што ўсё гэта ад прылiву крывi. А хутка i забылiся пра ўсё. Фiлосаф жа па-ранейшаму трымаўся сваiх поглядаў i нязменна трыумфаваў.
Ён не пакiнуў займацца ашуканствам, а пасля асмелiўся нават надрукаваць свае разважаннi, што супярэчылi рэлiгii i здароваму розуму, у часопiсе. Яго старыя суседзi, якiм гэта чытаў, папярэджвалi:
- Пакiнь свае памылкi; вер так, як верылi твае бацькi. Яны жылi шчаслiва i спакойна; iх простая вера заслужыла ўзнагароду. Якая ж праўда вышэйшая за праўду веры? Бог яе сам аб'явiў у Евангеллi, i гэтая мудрасць, як сонца нябеснае, асвятляе цэлы свет i кажа пра таямнiцы. Чалавечы розум няхай супакоiцца, бо гэта за мяжою яго разумення. Памылковыя думкi вядуць народ да бяды, а веру - да ганенняў.
Аднак усе парады i напамiны былi марныя.
На змярканнi Фiлосаф, вяртаючыся са шпацыру, мiнаў пагорак, дзе ў засенi некалькiх бяроз стаяла старая драўляная каплiчка, узвышалiся камянi i пахiленыя крыжы на могiлках. Там ён убачыў некалькi сялян, што, укленчыўшы, малiлiся за душы памерлых. Фiлосаф здзiвiўся iх прастаце. "Бедныя людзi, падумаў сам сабе, - вераць, што жыхары таго свету чуюць iх цi патрабуюць ад iх малiтвы".
Ледзь падумаў так, як агарнула яго нейкая трывога, а калi заспяшаўся дахаты, убачыў нечакана, што побач з iм iдзе велiзарны шкiлет. Гэта так яго напалохала, што, вярнуўшыся дадому, ён доўга быў як непрытомны. Дарэмна стараўся пераканаць яго прыяцель, што гэта адбылося з якойсьцi самай звычайнай прычыны. Здаралася колькi разоў, што ўвечары той шкiлет заходзiў у ягоны пакой i станавiўся ля стала. Тады Фiлосаф пранiзлiвым крыкам склiкаў да сябе ўсiх, хто быў у доме. Калi заплюшчваў вочы, каб заснуць, здавалася яму, што страшны крывасмок, абапiраючыся спарахнелай рукою, навiсаў над яго тварам i жахлiва заглядваў яму ў вочы; пранiзлiва крыкнуўшы: "Труп, труп!" - Фiлосаф усхоплiваўся з ложка. Доўгi час бачачы такiя вiдовiшчы, ён зусiм перамянiўся: пабляднеў з твару, саслабеў i заўсёды меў неспакойныя думкi. Да таго ж асiстэнт, засмучаны гэтымi пераменамi, пакiнуў яго i выехаў у нейкiя далёкiя краiны.
Раней Фiлосаф быў моцны духам, нi ў што не верыў; цяпер прымхi мучылi яго душу i даводзiлi да роспачы. Калi часам пачуе сярод начное цiшы стогны ўдода або журботныя савiныя крыкi, рабiўся надзвычай устрывожаны, чакаў якого-небудзь няшчасця ў доме. Заскуголiць сабака на панадворку - ён бяжыць паглядзець, у якi бок павернута сачая морда, бо, на яго думку, там жахлiвы пажар знiшчыць вёску або выпалiць лес. А яшчэ больш раздражнялiся яго аслабленыя нервы, калi бачыў, што, скуголячы, сабака не падымае галаву, а нiбыта чуе нешта пад зямлёю. Роспач агортвала яго, бо гэта вешчавала смерць камусьцi ў яго доме. I ён, не могучы пазбавiцца ад гэтага страшнага прароцтва, тут жа загадваў запрагаць коней i ўцякаць у горад або куды-небудзь да знаёмых цi суседзяў. Са страхам апавядаў iм, што здарылася ў яго доме, i тыя марна старалiся пераканаць яго, што трывога ягоная дарэмная.
Дзiўны ўплыў на Фiлосафа меў месяц. Ён наганяў неспакой, i Фiлосаф не мог сядзець у тым пакоi, куды лiлося з неба бледнае месяцавае святло.
У летнюю спёку ён самотны сядзеў ля вакна, паглядаючы ў поле; вецер, не раўнуючы, як на возеры, падняў на амаль ужо спелым жыце хвалi; цешыў яго добры ўраджай, i меў ён надзею ў гэтым годзе на вялiкiя даходы з маёнтка. Нечакана пачуў ён у пакоi стрэл, нiбыта з пiсталета, якi скалануў усе ягоныя нервы. Фiлосаф адскочыў ад вакна i ўбачыў на сцяне пераламаную папалам асаду з партрэтам дзеда-нябожчыка. Гэты выпадак настолькi яго перапалохаў, што праз некалькi дзён ён памёр.
Гаспадар загаварыў да мяне:
- Памятаеш, калi мы хадзiлi ў школу, колькi было моладзi рознага характару i здольнасцяў? Цяпер раз'ехалiся па свеце. Думаю, мiж iх ёсць шмат люцэфугаў i гордых фiлосафаў. Гора нам, калi такi заняў месца ў духоўным або грамадскiм кiраўнiцтве.
- Цяпер жалезны век, - сказаў я, - чалавек лёгка робiцца горшы.
