Пасля загадаў запрэгчы коней, далёка правёў мяне i развiтаўся са слязьмi.
I сапраўды, гэта была апошняя сустрэча. Хутка я даведаўся, што Севярын пакiнуў той дамок, дзе некалi жылi ягоныя бацькi, выехаў назаўсёды, i цяпер нiхто не ведае, дзе ён. Цi жыве яшчэ, цi, можа, памёр ужо ў чужым краi i мiж чужога народа.
ПРЫВIДЫ
Пан Зямельскi загаварыў да мяне:
- Вось так i мой даўнi сябар пакiнуў Бацькаўшчыну, i васемнаццаць гадоў не ведалi мы, дзе вандраваў ён па свеце. Мы часам верым, што недзе там, далёка, лепшы край i лепшыя людзi. Бог яго ведае, нашы бацькi жылi i тут спакойна, нам жа наканавана iншая доля. Аднак я, дзякуй Богу, пражыў свае маладыя гады там, дзе нарадзiўся. Можа, дасць Бог, i косцi мае тут спачнуць.
- Што да мяне, дык я шмат вандраваў; калi б захацеў расказаць пра сваё жыццё, дык успамiнаў бы ўсю гiсторыю слаўных войнаў Напалеона. Не мроi прымушалi мяне туляцца па ўсiм свеце са зброяй у руках, не прага таннае славы, а надзея, што некалi буду цешыцца ўспамiнамi мiнулых маiх спраў i спакойна памру сярод сваiх землякоў. Але Бог наканаваў iнакш. Мой сын туляецца недзе ў чужой зямлi, жыць засталося мне няшмат, ужо, пэўна, яго не пабачу...
Калi сказаў так, слёзы палiлiся з вачэй старога Ротмiстра. Гэта засмуцiла мне сэрца i думкi.
- Бог вялiкi i ўсемагутны, - сказаў я, - i на яго трэба спадзявацца.
Да нашае размовы дамяшалася маўчанне. Ротмiстар, выцiраючы хусцiнкай слёзы нарэшце абазваўся:
- Праўда, хто верыць, той сустрэне цуды.
I тут перад нашымi вачыма з'явiўся дзiўны прывiд. Стаiць высокая кабета, сукенка яе белая, як снег, твар гожы, як у анёла, на галаве вянок са свежых ружаў, на руках трымае Драўлянага Дзядка. Мы аслупянелi, а яна вокамгненна знiкла. Глухое маўчанне. Глядзiм адзiн на аднаго, не адважваючыся вымавiць слова.
Так мы сядзiм нейкi час. Нечакана адчыняюцца дзверы i заходзiць у наш пакой гаспадыня.
- Што такое? - дзiвiцца яна. - Цэлую ноч гамонiце, не чуеце, што ўжо другiя пеўнi праспявалi, мусiць, хутка пачне днець.
- Пан Ротмiстар, - сказаў Зямельскi, - так захапiў нас сваiмi апавяданнямi, што мы зусiм забылi пра сон, а да таго ж, толькi што ўсе мы тут бачылi дзiўны прывiд: нейкую кабету з кветкамi на галаве, i Дзядок такi ж, як наш, быў у яе ў руках.
- У сне i я бачыла цуды, пра якiя нiколi не думала наяве. Снiлася мне нейкая прыгожая ранiца, было так цiха, што валасы i не варухнулiся на галаве, на небе нi хмурынкi, узыходзiла сонца, i было яно не сляпучае, але разлiвала вакол святло, нiбы з чыстага золата. Сабралася шмат люду, усе моўчкi, нiбы чакаючы кагосьцi, паглядалi на ўсход. Тут з вышынi зляцеў анёл, стаў на ўсходзе, ударыў рукою па сонцы, i зазвiнела па ўсёй зямлi, быццам ударыў нехта ў звон. Гэтыя зыкi пранiклi ў чалавечыя сэрцы. Укленчылi ўсе, i я старанна малiлася. Да мяне падышоў стары, зусiм падобны да нашага Драўлянага Дзядка, i кажа: "Малiся!"
Пасля мне здавалася, што я адна блукала ў полi, бачыла на небе рэдкiя аблокi, i яны былi белыя, як снег; адно воблака ўпала на зямлю перада мною, я падняла яго i бачу, што на iм штосьцi напiсана, але што - прачытаць не магу. Зноў падыходзiць да мяне той самы Дзядок i кажа:
- Я табе прачытаю, слухай i запамiнай. Тут напiсана: "Бог справядлiвых уславiць перад светам".
Тут я прачнулася i больш заснуць не магла. Пачула, што вы яшчэ гамонiце, i прыйшла расказаць сон.
Сказаўшы гэта, яна выйшла.
Ротмiстар уздыхнуў i сказаў:
- Вялiкая мiласэрнасць Божая! - i, ходзячы па пакоi, пачаў гаварыць пацеры.
Закончылася размова. Пасцелi падрыхтавалi нам у гэтым самым пакоi.
- Не спяшайцеся заўтра рана ўставаць, - сказаў гаспадар. - Свецiць дзяннiца на ўсходзе, ноч была бяссонная, няхай нам гэты дзень аддзячыць.
Пажадаўшы добрае ночы, ён выйшаў з пакоя.
РАЗВIТАННЕ
Я прачнуўся, глянуў у вакно: ясны сонечны прамень, прабраўшыся праз шчылiну ў аканiцы, асвятляў пакой. Ротмiстар, ходзячы з кута ў кут, шаптаў пацеры, глянуў на мяне i сказаў:
- Хутка поўдзень. Спалi мы добра, бо i я таксама нядаўна прачнуўся, а час ужо дадому. - Ён выйшаў, паклiкаў лёкая, загадаў адчынiць вокны, i я як хутчэй пачаў прыбiрацца: за ўсё маё падарожжа яшчэ не выпадала мне нi разу так позна ўставаць.
У хаце было цiха. Лёкай паведамiў, што пан i панi з работнiкамi ў полi i дзяцей забралi з сабою, каб тут незнарок не перапынiлi наш сон.
Мы пайшлi з Ротмiстрам у поле, а адтуль з гаспадаром i ўсёй яго сям'ёю вярнулiся дахаты.
Пасля снедання пан Ротмiстар развiтаўся з гаспадаром i гаспадыняю i, пацiскаючы мне руку, прамовiў:
- Жыву я далёка ад тваiх родных мясцiн. Дык хоць успамiнай мяне, пра нашы начныя размовы, пра сны i прывiды. Можа, ужо i не сустрэнемся, бо мне недалёка да магiлы.
Пан Зямельскi з жонкаю i дзецьмi i я правялi Ротмiстра аж да мяжы з суседзямi.
Гаспадыня з дзецьмi вярнулася дадому, а мы ўдвух пайшлi аглядаць гаi i засеяныя палеткi. На праходцы пан Зямельскi шмат мне расказваў, дзе ў яго якая зямля, дзе якое трэба сеяць збожжа i як уводзiць у сялянскую гаспадарку новыя спосабы працы, якiя не вельмi ўдалiся ягоным суседзям.
- Гаспадарка, - сказаў ён мне, - вымагае не прыдумак розных, а досведу i руплiвасцi; хто працуе, таму i Бог дапамагае. Шмат у нас ходзiць праектаў, як разводзiць жывёлу i палепшыць зямлю. Нашы продкi жылi на гэтай зямлi спакойна i заможна. Гаспадару, якi славiць Бога, усяго хапае. Няхай у яго i спытаюць, якiм чынам палепшыць зямлю i як развесцi жывёлу.
Калi мы iшлi па беразе возера, ля якога даспявала ранняя грэчка, Зямельскi пляснуў рукамi - i з нiвы, нiбы хмара, паднялася вялiкая чарада дзiкiх качак.
- Ад iх, - сказаў ён, - адна шкода. Азёраў i рэчак шмат, i столькi гэтых качак развялося, што трэба асобнага стральца ля кожнай нiвы, што блiзка ля вады. Вясковы гаспадар апрача злых людзей мае яшчэ шмат непрыяцеляў: дзiкiх птушак i драпежных звяроў. Летась вунь ля таго цёмнага лесу вырас у мяне цудоўны авёс. Дык мядзведзь за некалькi начэй знiшчыў усё, пакiнуў толькi здратаваную салому. Гэты звер не толькi нападае на жывёлу i пчол, але i нiвы пустошыць. У мяне добрыя сабакi. Яны вартуюць жывёлу ад ваўкоў i мядзведзяў, а вось засеяны палетак немагчыма ўпiльнаваць ад шкоды.
Так мы, iдучы, размаўлялi. Павеяў вецер, i далёка за лесам абазваўся гром. Глянулi мы ўгору: велiзарная хмара з усходу падымаецца над лесам, маланка, як вужака, прабегла колькi разоў праз нябеснае чарноцце. Мы паспяшалi туды, дзе работнiкi зграбалi сена. Ледзь паспелi скончыць i вярнулiся ўсе дахаты, як сонца схавалася за хмараю, пацямнела, усхадзiўся вецер, жывёла бегла хавацца ў хлявы, гусi, выцягваючы шыi i махаючы крыламi, нiбы ветразямi, з крыкам уцякалi з поля.
Раптоўны дождж з градам сек у вокны. Ускiнулi на вуголле свянцоныя зёлкi, i ўся сям'я, укленчыўшы, прасiла Бога быць мiласэрным. Шум дрэў i залевы, стрэлы грому наганялi страх. Але хутка моцны вецер разагнаў хмары. Скончылася навальнiца, блакiтнае неба i сонца паказалiся з-за аблокаў.
Гаспадар выйшаў у поле i хутка вярнуўся вясёлы.
- Дзякуй Богу, навальнiца не нарабiла шкоды. Дробны дожджык iдзе, няхай, работнiкi адпачнуць у хаце.
Дзень хiлiўся да вечара. Я расказваў сваiм землякам аб прыгодах, што здаралiся ў маiм жыццi, як пакiнуў Беларусь. Усе з цiкавасцю слухалi пра дзiвосы паўночнай сталiцы, пра тэатры, канцэрты, пра норавы жыхароў. Але найбольш iх займалi небяспечныя марскiя падарожжы, буры, малюнкi гор i берагоў чужых краiн.
- Я нiколi не меў нi ахвоты, нi цiкавасцi наведаць чужыя краiны, - сказаў гаспадар. - Заўсёды мяне захаплялi тыя памятныя вершы, якiя некалi ў Полацку ў езуiцкiм тэатры спяваў хлопец, iграючы на гуслях:
Шчаслiвы, хто ад спрэчак далёкi,
Як i ў тыя, мiнулыя рокi,
Не сядзiць, а старанна працуе,
Дык яму ва ўсiм вечна шанцуе.
- Сапраўды, шчаслiвы той, хто жыве ў вёсцы з працы рук сваiх. Анэля, вазьмi гiтару i заспявай песеньку, якую я склаў, прыгадаўшы, як у школьныя гады пiсалi мы вершы.
Анэля настроiла гiтару i заспявала, як вясновая птушка, мiлагучным i прыемным голасам:
Славяцца дрэвы красою
Ў пушчы у нашай i ў гаi.
Там салавейка вясною
Цэлую ночку спявае.
Ў лузе на пашы багатай
Статкi жывёлы пасуцца.
Грэчкi ў нас нiва за хатай
З мёдам там пчолкi снуюцца.
Як гаспадар на палетку
З неразагнутай спiною,
Бог тут дарадца i сведка
Жыта сцяною.
Нетры лясоў бласлаўляе
Наш паляўнiчы руплiвы.
Рыба ў азёрах гуляе,
I рыбалоў тут шчаслiвы.
Пасля гэтае песенькi шмат яшчэ пан Зямельскi расказваў пра сваю гаспадарку, аб продажы сена, жыта, аўса i iншых дарункаў зямлi. Гаспадыня хвалiла пароду жывёлы, а менавiта авечак, якiя мелi доўгую i мяккую воўну. Апавядала аб прыбытках ад продажу малака i свойскiх птушак. Панна Анэля дастала з куфра белы i тонкi, як паркаль, кужаль; гаварыла, што бацька, на яе шчасце, штогод засявае адну нiву льном, з якога пад яе наглядам ткуць палатно, i яна штогод прадае частку яго ў горадзе i за гэтыя грошы купляе сабе на ўборы ў краме паркаль i ядваб.
Некалькi дзён бавiў я ў прыемных размовах у доме пана Зямельскага, увесь час адчуваючы ветлiвасць i шчырасць сэрцаў усёй ягонае сям'i. Я быў невыказна шчаслiвы. Час той прамiнуў як найпрыемнейшы сон.
