У „ЛіМе” неблагая рэц[энзія] на Гаўр[усёва]. Парадаваўся за яго. Ён варты разумнага i добрага слова. I справа, урэшце, не ў ім, a ў паэзіі сапраўднай: робім з розных Т.-аў ледзь не нац[ыянальных] Іванаў Франко ці Сімеонаў Полацкіх новых, а літаратару воляй боскай трэба радавацца, як манцы нябеснай, успаміну ўласнага прозвішчу ў друку. I тое, што хлопец малады [аўтар рэцэнзіі — паэт Алесь Пісьмянкоў] пра яго напісаў, i тое, што не дзеля службовай нейкай выгады ці „ласкацельства”, — даказвае, што зерне не заўсёды падае на камень, што напісанае, можа, i застаецца.
Адным словам, за Сцяп[ана] Зах[аравіча] я рады. Ён моцны чалавек, але i моцнаму трэба тады-сяды расслабіцца i перадыхнуць — „пусть благосклонная рука потреплет лавры старины”.
Ну, добра, Даражэнькая, ты таксама перадыхні: плюнь на рукапісы, адно мне колькі слоў напішы. А так — гуляй па лесе, вершыкі мармычы, а то i без ix абыходзься — ці толькі тая праўда ў адных вершах?”
Інтанацыя гэтага ліста вельмі характэрная для Міхася Стральцова. Як i змест. I мне шкада, шкада, што ў мяне захавалася толькі некалькі маіх лістоў — тыя, дзе былі чарнавікі, ці, праўду кажучы, проста накрэмзана было, дык давялося перапісваць. Не таму, што я збіраюся друкаваць свае лісты, а таму, што ліст заўсёды мае тую перавагу, што ты імкнешся трапіць калі не на хвалю свайго адрасата, дык трымацца ў рэчышчы яго думак i настрояў, нават калі ідзеш супраць плыні. А супраць плыні я ішла часта. Часам — i „посуху”, кінуўшы човен i вёслы.
...Зараз, паспрабаваўшы „пазначыць” асобна, „праблемна” тое, што датычыць Міхася Стральцова, так бы мовіць, у нечым свядомым, сацыяльным, „тэматычным”, я адчула, што знікае ў цытатах своеасаблівасць эпісталярнага стылю Стральцова, стылю, у жанравай эклектыцы якога ёсць свой шарм, свой водар, непадробны імпэт, i таму вяртаюся зноў да лістоў Міхася Стральцова — у парадку храналагічным.
Ліст, датаваны 24.XI.81 г.
„Дык вось, даражэнькая, дужа ўсцешыла ты мяне сваім пісьмом, i акрыяў я, i, хораша думаючы пра цябе, i пра сябе чамусьці лепш думаць пачаў, i пражэкты розныя пачалі роіцца у маёй галаве — накшталт таго, што вось выкую я ў маіх змрочных сутарэннях на ўзнагароду чалавекалюбству твайму сталёвы „дзекабрысцкі” пярсцёнак i некалі ўручу яго табе i адбяру ў У. сваё пяро. Можа, i пазнавата будзе тое, бо рукатворны Збор твораў ён у выдавецтва, мусіць, ужо зацёг, аде ж мне на нейкі ЭСТ, як жартуе H.H., тое пяро яшчэ можа прыдацца.
А далей, далей... Якім садам-вінаградам духоўным падражнілася ты перада мной, прасцёр я насустрач яму свае дрыготкія рукі i вось мушу сказаць, што зелен, зелен вінаград!
Не, не дражніся!
Прозы, прозы!
К. я атрымаў. Дзякуй. Проза ягоная ніколі, сказаць праўду, не захапляла мяне, да таго ж стаўка Р. у спрэчцы (пазавугольнай) аб уплывах „сярэдняга” пакалення празаікаў (R., Y., L. i г.д.) на дастойную змену прыспешнікаў i аружаносцаў. Мяне усё гэта датычыць мала, я прачытаю ўважліва i, можа, разварушуся на што-небудзь хаця б „з нагоды”. Так?
<... >
Адмяняй О., адмяняй! Пра яго я ў лепшыя часы напішу, хоць старыя, я разумею, чамусьці асабліва прагнуць як найхутчэй газетнага ці часопіснага пустазвонства вакол сваіх імёнаў. Няўжо i мы дарасцем да гэтага?
Што яшчэ? Ага, я не адбыў яшчэ раты вершыкам. Тады слухай”.
I цалкам ішоў верш „Хто гадаваўся ў цішы дрэў...”.
A ў наступным лісце ён даваў мне такога дыхту, што варта нейкія кавалкі з маіх крымзоляў (захаваліся якраз) падаць:
„Строгий юноша Міхась!
Прывітанне табе з тых мясцін, дзе нават пераспелы вінаград бывае зело зелен. Дзе ж ix узяць тых гатункаў, якія нават у „эскізах” будучага ўраджаю маюць імпэтны колер таго „золотого, как небо, аи”. I ўвогуле, не ў нас, а „на Венере, ах, на Венере, солнце пламенней и золотистей, на Венере, ах, на Венере, на Венере синие листья”. Мабыць, тыя, самы-самы з сімвалістаў i добра рафінаваны акмеіст, яны ведалі сакрэт колераў. Нават i выпрабаваная зялёная фарба („Глядзіце на траву, хай на зеляніне адпачнуць вашы вочы”) не так каб у цане. Больш ва ўжытку канструктыўна шэры i той колер, у якім вельмі ж смачна акрэсліваюцца толькі фарбы асігнацый будучага ганарару. I, як гавораць мае любімыя французы: „Chaque sot trouve un plus sot qui 1'admire”. Я зусім не навязваю табе гэту ролю. Лепш падзякую табе за каралеўскія дарункі вершамі. А я не ведаю, якія словы i „деяния” прыдумаць. Тут не выратуюць салонныя рэверансы ў стылі m-me Рэкам'е. Ах, зноў французы. Гэта з тых часоў калі быў у галаве такі прыемны літаратурны тлум, змяшаны з утульным ліпеньскім дажджом ці хрусткім свежым снегам, пабітай цэглай таямнічых руін. Тых самых „чароўных паветраных замкаў”, ад якіх „хапіла б i рэштаў”. Божа, ратуй мяне. I цябе. Зноў французы”.
Вось тут Міхась i аказаў свой нораў. I за таго К., што я прапанавала ў адным перыядычным выданні даць яму на рэцэнзію, i за маіх французаў. Гэта быў, праўда, повад, прычына была ў тым, што нешта зацягвалася з выданнем ягонай кніжкі ў серыі „Бібліятэка беларускай паэзіі”, прапанавалі не той памер i г.д.
Ліст пачынаўся без усякага звароту:
„Благодушествуете, почтеннейшая, ох, благодушествуете! Ну, добры дзень!
У адказ на твой цудоўны „quilich” мне застаецца толькі ўнутрана сцяцца, а пасля выдыхнуць з сябе грубавата-нямецкае „Unmoglich”. I спытаць, хто гэта мяне там у вашым цудоўнейшым выдавецтве так паслядоўна i даўно мае за дурня, за вочы, можа, i хвалячы, як дурня, за сціпласць?
<... >
Цяпер жа я ўспамінаю, што ў заяўцы на вершы я прасіў 4 арк., прэтэндуючы на мінімум i стандарт. Мне, зазірнуўшы, мусіць, папярэдне ў мой пісьмовы стол, а яшчэ раней, мусіць, вызначыўшы мае месца у паэтычнай іерархіі, прапануюць З арк., замест чатырох. Шанцуе на тройцу!
Дык вось, калі я прэтэндую на серыю, дык значыць, што я прэтэндую на стандарт. Hi вышэй, ні ніжэй каго-небудзь я стаяць не згодны i катэгарычна патрабую тлумачэнняў. Не люблю жанру скаргаў, але, дальбог, гэта зраблю, калі шаноўныя выдаўцы не ўтаймуюцца. Я даволі паблажлівы да жыццёвых абраз, аде ў літаратуры таптацца па сабе ўсё ж не дазволю. I я абавязкова спытаюся: „А судьи кто?”
Перагаворы пра гэта з Барадуліным — ён жа працуе там, i грэх яму не заступіцца”.
Вось яны, „арэлі” Стральцова, „кволыя літздольнасці” — i „ў літаратуры таптацца па сабе ўсё ж не дазволю”. I роспач, i годнасць, i гонар. I адно, i другое, i трэцяе ўласцівае яму.
Кніжка ж выйшла — у 83-м годзе. Памерам 3,91 аркуша. Па сутнасці — чатыры. Рэдактарам быў Барадулін. Барадулін увогуле спрыяў як мог выданням Стральцова. І калі той быў у Мазыры, i пасля звароту. Міхась Стральцоў спадзяваўся — i меў рацыю — на надзейнае высакародства сябра.
Неўзабаве Міхась усцешна згадваў: „Барадулін ліст прыслаў. Шчодры, як сам гаспадар. Але добра, што азваўся. Вершы новыя абяцае ўключыць. [У кнігах са згаданай серыі звычайна друкавалася ўжо вядомае па ранейшых публікацыях.] Адсутнасцю дат папікае. ... На назве раіць спыніцца: „Яшчэ i заўтра”. Гэтым ён палесціў мне. Мне самому пакрыёма падабалася з усіх. Пакідайце, калі можна. <...>
Хочаш ведаць, які вершык прыслаў мне Барадулін?
Лёг спакой На халадок атавы,
Вытрасшы трывогі з рукаўцоў.
Маладзік прарэзаўся Танклявы,
Быццам малады Міхась Стральцоў.
Во дае! Во ў каго ты дыпламатыі вучышся! Ведаю цяпер!”
Міхась умеў быць вось такім — ціха ўзрадаваным. Спакойнаразважлівым. Далікатным. Высакародным. Шляхетным. І раптам, як у папярэднім лісце, выбухаў гневам. Так, ён жорстка i бязлітасна судзіў сябе сам. Але не дазваляў гэтай раскошы іншым. Тым больш тым, чый суд быў для яго толькі абразай. Ці заўсёды быў справядлівы — Стральцоў? Па-мойму, не. Нават безумоўна — не. I ў лістах. I пазней, калі напрыканцы 86-га — пачатку 87-га нам давялося паўгода рабіць разам, i мы з ім часам не тое што спрачаліся, але больш трымалі маналогі: кожны — свой. Кожны як быў, так i меўся застацца ca сваімі меркаваннымі. Асабліва калі браць пад увагу беларускіх сённяшніх празаікаў.
Міхась Стральцоў не любіў шматслоўе, а нават i дакладную падрабязнасць „не жаловал”. Ведаў цану мастацкаму слову, выснаванаму пачуццём i высокай думкай. Максім Багдановіч, Янка Купала, Кузьма Чорны, Янка Брыль... Астатняе — не тое каб ад нячыстага, але — не для яго. Было, магчыма, патаемнае жаданне: не ніжэй за ix. Ці так, ці ніяк. Тут таксама, на маю думку, загадка „малапрадукцыйнасці” Міхася Стральцова. У канцы 1981 года я выслала Міхасю Лявонцьевічу часопіс з ягонымі надрукаванымі вершамі.
„Дзякуй за часопіс. Пакутлівая гэта справа — бачыць надрукаванымі свае радкі. Купрын недзе пісаў, што той час, калі адзін пагляд на друкаваную старонку з тваім тэкстам i хвалюе i кідае ў прыемныя дрыжыкі, мінаецца скора i што ён цяпер раўнадушным позіркам абягае друкаваныя калонкі i спакойна запісвае ў гросбух сумы прыбыткаў i даўгоў... Максімаліст Брыль з гэтае нагоды нават недзе абураўся, a па-мойму, дарэмна. Не продается вдохновенье... Але вось бяда, дзе тое натхненне возьмеш? I знаўцы творчай псіхалогіі паслужліва адказваюць ужо, что чалавечыя здольнасці на 90% — пот. А Танк, наш мнагадумны i мнагатомны Танк, кажуць, сцвярджае i такі прынцып: бі сароку i варону — можа, i ў сокала патрапіш! Правільна, але навошта чакаць надворных індыкоў? — як ён гэта часцяком i, можа, з прынцыпу робіць. На індыка i лазіна, прабач, любая свіння справіцца з ім.
