- Навошта такая скрынка была айцу Мiхаiлу?
Калi тая адказала, ён адразу павесялеў i пачаў гульню.
- А вось зусiм незаменны ў кожнай гаспадарцы прадмет, якi павiнен займаць самае пачэснае месца...
Усе здзiўлена натаропiлiся.
- Зроблены з самага найлепшага дрэва найлепшымi майстрамi, адпалiтураваны, пафарбаваны на самым найлепшым пакосце пад натуральнае сасновае дрэва...
Усе зарагаталi.
- Скрынка для таго, каб насiць на рыбалку земляных чарвей, а ў выпадку патрэбы - маёвых хрушчоў...
Рогат узнiмаўся вышэй.
- Цана! - Ён адшукаў вачыма мяне i крыкнуў:- Цана - тры капейкi. Хто больш?
Праз агульны смех даносiлiся галасы:
- Аддай гэтаму хлопчыку дарма!
- Не маю права! Хлопчык! Давай тры капейкi...
Я, не кажучы нi слова, аддаў свае апошнiя тры капейкi, забраў гэтую скрынку i кнiгу i падаўся дахаты. Больш у мяне капiталаў не было, купляць не было на што.
Кнiга стаяла ў нас да самай вайны. Я яе чытаў некалькi разоў. У памяцi засталося багата назваў старадаўнiх кнiг i рукапiсаў. Калi я паступiў у Нова-Вiлейскую настаўнiцкую семiнарыю, мы ўсiм класам былi на экскурсii ў Вiльнi. Наведалiся i ў Публiчную бiблiятэку. Нам паказвалi некаторыя старыя выданнi. Кiраўнiк музея страшэнна здзiвiўся, калi я пачаў пытацца:
- Цi можна паглядзець такiя i такiя рукапiсы? А цi ёсць яшчэ ў вас такiя i такiя кнiгi?
- Як ты, хлопча, дачуўся пра iх?
- Дужа проста: я чытаў каталог вашай бiблiятэкi...
У далейшым жыццi я цiкавiўся заўсёды старадаўнiмi кнiгамi i рукапiсамi. Так мой выпадковы набытак прынёс мне пэўную карысць...
Як старадаўнiя рымскiя пiсьменнiкi гасцявалi ў нашых Агароднiках
Старадаўнiя рымскiя пiсьменнiкi Гарацый, Вергiлiй, Авiдзiй i Апулей прыехалi аднойчы ў нашы Агароднiкi, асялiлiся ў хаце майго прадзеда i жылi там аж да першай iмперыялiстычнай вайны. У часе вайны яны пакiнулi нашу сядзiбу i больш у ёй не бывалi. А як гэта ўсё адбылося, мы зараз даведаемся дакладна.
Пачалося ўсё даўно, у першай палове дзевятнаццатага стагоддзя. Гэта значыць, больш чым за сто гадоў да нашага часу.
Аднойчы жнiвеньскiм адвячоркам мой прадзед Якуб, тады яшчэ зусiм не стары чалавек, сядзеў на лавачцы перад сваёй хатаю. Была субота. Усе тэрмiновыя работы зроблены. Прадзед чакаў, калi ягоны сын Тодар прапалiць лазню. Жанчыны падрыхтавалi бялiзну i ўсё, што патрабуецца для гэтага абраду. Раптам на вулiцы з'явiўся незнаёмы чалавек. Не падобны ён быў да селянiна, не падобны i да якога местачкоўца - нi з постацi, нi з вопраткi. Прыгледзеўшыся добра, падарожны падышоў блiжэй, - Якуб прызнаў яго: гэта быў вяльможны пан Юстын Палiвода, адзiн з самых багатых абшарнiкаў нашае акругi. Ён нiколi, хiба ў дзяцiнстве, не ездзiў на парцы коней. Самае меншае - чацвярык стаеннiкаў запрагалi ў ягоную карэту. Фарэйтары, гайдукi... Адным словам, урачыстая працэсiя, вясельны поезд нейкi, а не тое, каб выезд якi. Зусiм зразумела, што нiколi такi поезд не наведваўся на вясковыя дарогi. Толькi трактам або бойным гасцiнцам праносiўся гэты пан са сваiмi паязджанамi.
А цяпер - абшморганы, збянтэжаны, iдзе ён пехатой праз такую несамавiтую вёсачку, як Агароднiкi. Якуб здзiвiўся. Ды як жа загаварыць з iм? Панам назваць - можа, ён цяпер i не пан, суседам - каб не прыняў за кпiну якую. Урэшце дадумаўся Якуб.
- Чалавеча добры! Адпачнi крыху, пасядзi.
- Дзякую. Трэба iсцi.
- Вечарэе. Куды так далёка iсцi трэба?
Пан Палiвода падышоў з нiякаватым выглядам, сеў побач Якуба.
Пасядзелi. Пагаварылi пра надвор'е, дажджы, пра збожжа. А тут i сын Тодар прыйшоў клiкаць бацьку ў лазню. Павiтаўся з падарожным. Здзiвiўся, бо таксама нiбыта пазнаў яго. Запрасiлi ў лазню i падарожнага.
- Як я пайду! У мяне i пераменкi няма.
- От вялiкi клопат! Зараз нашы кабеты падрыхтуюць. Iдзi, Тодар, скажы iм! - звярнуўся да сына Якуб.
Сабралiся. Пайшлi. Памылiся. Было ўсё - i пара i бярозавыя венiкi. Сам Якуб вязаў для сябе ядлаўцовыя венiкi. "Лепш пара да цела прыстае, нi адзiн драбочак не прападае". А распараныя ў кiпетнi, - яны зусiм не колкiя...
Па ўсiм мыццi - свежая бялiзна, iльняная, адмытая лугам, выбiтая пранiкам у пральнi, выкачаная бярозавай качалкай ды перасушаная з сухiм чаборам. Ад яго, як ад найлепшых духоў, водар прыемны ледзь не тыдзень трымаецца.
Прыйшоўшы ў хату, павячэралi, як мае быць. Падарожнаму паслалi на лаве, на покуце.
На другi дзень госць, устаўшы i памыўшыся, пачаў адразу збiрацца iсцi.
Гаспадар яму кажа:
- Хiба так можна? Сёння нядзеля. Жанкi блiны ўчынялi. Паснедаем, а там пабачым.
Паснедалi.
- Цяпер трэба крыху адпачыць. Ды i абед неўзабаве будзе. А там - вячэра, а там трэба спаць класцiся...
Так жыў пан Юстын у сялянскай хаце дзень, два, тры.
На чацвёртым днi ён зусiм занепакоiўся.
- Я буду ваш хлеб дарма есцi? Каб я хоць што-небудзь умеў рабiць па гаспадарцы... Нiчога не ўмею! Вось жа ў гэтым увесь мой смутак.
Якуб кажа:
- А божухна мiлы! Хату папiльнуеш, пакуль мы ў полi будзем - вось i работа твая. А калi адвячоркам пагаворым пра тое-сёе, дык i зусiм добра, нам весялей...
Нiбыта супакоiўся пан Юстын. Прайшлi аж тры тыднi. На чацвёртым зноў узняўся:
- Пайду ды пайду!
А за гэты час Якуб бадай дакладна даведаўся пра лёс пана Юстына. У кожным разе, гаспадар добра ведаў, што iсцi таму няма куды. Вось жа ён i ўгаворваў госця пажыць яшчэ колькi часу.
I тут госць не вытрымаў. Ён успёрся на край стала ды... заплакаў. Заплакаў самым сапраўдным чынам. Слёзы, як той казаў, што тыя журавiны, кацiлiся па ягоным аблiччы.
Якуб занепакоiўся.
- Можа, хто цябе ў нас абразiў? Можа, хто чым скрыўдзiў?
- Ды не, - кажа пан Юстын. - У мяне iншыя абразы, iншыя крыўды... Вы ж, пэўна, ведаеце, быў я вялiкi магнат, меў я незлiчонае багацце. Не адзiн маёнтак меў я, не адзiн палац. I былi ў мяне накрыты сталы для гасцей, што ўдзень, што ўночы. Хто толькi з паноў меў жаданне - мог прыехаць да мяне, дняваць i начаваць, пiць ды есцi, што ягоная душа прымае... А яшчэ - у карты гуляць. Калi я прайграваў - сыпаў адразу золата. Калi мне прайгравалi - я не спаганяў доўгу. I так мае госцi дарагiя дапамаглi мне прапiць, праесцi ды ў карты прагуляць палову ўсяго майго багацця. Тады мая жонка падала скаргу ў шляхецкi суд. Гэты суд прысудзiў - тую палову багацця, якая засталася, аддаць жонцы i на дзяцей, а мяне пазбавiць жаднага права на маёмасць. Я пакрыўдзiўся i сышоў ад сваёй сям'i, бо якое б жыццё мне было цяпер пры ёй - нiбы нейкаму кутнiку! Але - дарма! - падумаў я. - У мяне ж было столькi надзейных сяброў, я ж iх паiў, кармiў, я iм з поўнай жменi золата сыпаў. Яны цяпер мяне да самай смерцi пратрымаюць, як свайго найлепшага дабрадзея. Цяпер ужо не чацверыком, а пехатою прыйшоў я да першага дружбака. Толькi ўзышоў на ганак, а ён лёкаю загадвае:
- Адвядзi гэтага чалавека на кухню i скажы, каб там яго пакармiлi...
Угневаўся я, пайшоў да другога дружбака. А той загадаў псоў з ланцугоў адвязаць ды выцкаваць мяне з панадворка...
Заходзiў я яшчэ да двух - i там не лепш. I пайшоў я, куды мае вочы глядзяць, на зламанне шыi... I тут сустрэўся з табой, селянiнам... Вы мяне прынялi як роднага, а я вас, сялян, за ўсё сваё жыццё за людзей нiколi не лiчыў, я ж для вас на сiнi пазногаць нiчога добрага не зрабiў. Я нават слова добрага вам, сялянам, нiколi не сказаў... Дык колькi слёз трэба мне вылiць, каб змыць тую ўсю ганьбу маю...
Паслухаўшы ўважна гэтую споведзь пана Юстына, Якуб сказаў яму:
- Дык чаго ж табе, чалавеча, так непакоiцца i гараваць? Калi цябе зраклася сям'я i твае дружбакi, жывi ў нас. У нас, як сам бачыш, багацця вялiкага няма, абыходзiмся i без прысмакаў, але, тым часам, здаравейшы будзеш.
- Я гарую па тым, што не магу аддзякаваць вам. Хiба што адным: я дужа добра ведаю лацiнскую мову. Я навучу твайго сына Тодара гэтай мове.
- Вучы! Што чалавек нi навучыцца - за плячыма не трэба насiць, а карысць нейкая будзе...
I вось папрасiў пан Юстын са свайго колiшняга маёнтка кнiгi. Аддалi. Пачаў Якубаў сын Тодар, у далейшым - мой дзед, вывучаць у вольныя хвiлiны латынь. Вывучыў яе так, што ў арыгiнале зусiм свабодна чытаў творы Авiдзiя, Гарацыя, Вергiлiя, Апулея. Вось тады i пасялiлiся гэтыя выдатныя рымскiя пiсьменнiкi ў нашых Агароднiках.
Сваiм аднавяскоўцам час ад часу мой дзед Тодар ператлумачваў цэлыя раздзелы з прачытаных твораў. Асаблiва падабалiся нашым землякам Вергiлiевы "Георгiкi". Пакуль быў жывы пан Юстын, ён удзельнiчаў у тых чытаннях, а калi памёр - пахавалi яго на каталiцкiх могiлках. На крыж, апрача Езуса, прыбiлi дзве дошчачкi, маляваныя пад выгляд кнiг. На адной напiсалi "Vergilius", а на другой "Ovidius". Так са сваiмi самымi надзейнымi дружбакамi пайшоў стары Палiвода ў апошняе падарожжа...
Смерць майго прадзеда Якуба
Пражыўшы сто тры гады на свеце, прадзед мой Якуб раптоўна аслеп. Дактароў у нас тады не было, даць добрага зелля або зрабiць аперацыю - не было каму. Паклiкалi з суседняй вёскi нейкую бабульку-знахарку. Яна паглядзела, памацала ягоныя вейкi сваiмi заскарузлымi ад працы старымi пальцамi i запыталася:
- Дык ты нiчога не бачыш, Якубе?
- Нiчога.
- I мяне не бачыш?
- I цябе не бачу.
